Татарская латиница
بسم الله الرحمن الرحيم
Запись татарского языка латинскими буквами имеет безусловные плюсы:
- нет тех сложностей, которые возникают в кириллице из-за неоднозначности букв е, ё, ю, я
- удобство для иностранцев
- из-за особенностей татарских гласных другие тюрки могут запутаться — например, то что по-татарски пишется ber, у них будет bir и наоборот. Аналогично un и on. Таким образом удобство для иностранцев от такой латиницы уменьшается
- осталась та же проблема, что и в кириллице — парные гласные и и -ый пишутся разным количеством букв. А именно i и ıy. А это как минимум неэстетично
- очень часты нестандартные буквы. Например, ä и ğ. А это чревато проблемами в тех случаях, когда можно пользоваться только стандартными латинскими буквами
Я придумал латиницу без этих недостатков. Она очень похожа на Яңалиф, но при этом состоит только из 26 стандартных латинских букв.
Что хочу отметить:
- Буква ч гораздо чаще встречается в татарском языке, чем буква җ. Поэтому для первой я выбрал просто букву c, а для второй — диграф cj. Выбор диграфа можно объяснить тем, что татарскому звуку җ в некоторых тюркских языках соответствует звук ч, а в некоторых — звук й.
- Звук ә обозначается латинской буквой e. Она лучше, чем ä по двум причинам. Во-первых она стандартна и более доступна. Во-вторых, почти во всех тюркских латиницах звук, соответствующий татарскому ә, обозначен именно через e.
- Буквы k, g употребляются также как и в кириллице, но с тем исключением, что слова типа сәгать, фәкыйрь пишутся с помощью диграфов gh, kh — seghet, fekhijr.
- Звуки й и х обозначаются в немецком стиле через соответственно j и ch.
- Пара очень частых звуков е, ы передаётся простыми латинскими
буквами i, o. То что е = i понять легко —
во-первых, татарский звук е действительно похож на звук и,
а во-вторых, эта фонема в других тюркских языках тоже обозначается
через i.
Сложнее понять то, что ы = o. Дело тут в том, что из шести гласных латинского алфавита — a e i o u y — можно выделить только две пары твердый/мягкий — a/e, u/y. А буквы i, o остаются без пары: в стандартной 26-буквенной латинице нет букв ı, ö. Поэтому ничего не остается, кроме как писать вместо русской ы латинскую о. К счастью, татарские звуки ы, о очень похожи, а в некоторых говорах даже не различаются.
- Если сравнить фонетику татарского и башкирского языков, то бросается в глаза то, что башкирские дифтонги ыў, еў, ей в татарском вообще никогда не пишутся, произносятся только перед гласными, а в остальных случаях упрощаются до соответственно у, ү, и. Поэтому максимально естественно и удобно пару у/ү обозначать через ow/iw, а пару ый/и через oj/ij. В моем алфавите наконец-то окончания глаголов -и/-ый оба записываются одинаковым количеством букв.
- Гласные о/ө обозначаются буквами u/y — то есть так же, как в Яңалифе обозначались соответствующие им фонемы в большинстве тюркских языков. Это очень сближает запись татарского текста латиницей с его переводом на другие тюркские. Хочу также отметить, что в языках с губной сингармонией буква y удобнее буквы ü тем, что устраняются нагромождения точек типа üçüncü. Будет просто аккуратное yçyncy.
- Звук ш обозначается через x. Это не ново. Так делают и в ряде других языков. А вот звук ң через q до этого ни в одном естественном языке не обозначали. Это может стать яркой чертой данной татарской латиницы.
- Апостроф ' можно использовать двояко. Во-первых, заместо хамзы — тәэсир = te'sijr. А во-вторых, для разделения диграфов — Инчхон = Inc'hon.
№ | Буква | Звук | Скрипт | № | Буква | Звук | Скрипт | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | A a | а | A a | 18 | N n | н | N n | |
2 | B b | б | B b | 19 | O o | ы | O o | |
3 | C c | ч | C c | 20 | Oj oj | ый | Oj oj | |
4 | Ch ch | х | Ch ch | 21 | Ow ow | у | Ow ow | |
5 | Cj cj | җ | Cj cj | 22 | P p | п | P p | |
6 | D d | д | D d | 23 | Q q | ң | Q q | |
7 | E e | ә | E e | 24 | R r | р | R r | |
8 | F f | ф | F f | 25 | S s | с | S s | |
9 | G g | г / ғ | G g | 26 | T t | т | T t | |
10 | H h | һ | H h | 27 | U u | о | U u | |
11 | I i | е | I i | 28 | V v | в | V v | |
12 | Ij ij | и | Ÿ ij | 29 | W w | ў | W w | |
13 | Iw iw | ү | Iw iw | 30 | X x | ш | X x | |
14 | J j | й | J j | 31 | Y y | ө | Y y | |
15 | K k | к / ҡ | K k | 32 | Z z | з | Z z | |
16 | L l | л | L l | Gh gh | ғ | Gh gh | ||
17 | M m | м | M m | Kh kh | ҡ | Kh kh |
Кириллица:
Готово:
Ebiwgalijsijna
Ictelik
- Gojlim istep, jorak jowlga
- Ebiwgalijsijna Mijsor xeherinde
- Chelwefriwx hem patxa kozo
- Ebilcharijsnoq Bagdad patxasonda chizmeti
- Ebilcharijsnoq Mijsorga kijliwi hem Ebiwgalijsijnaga karxo kyrexi
- Kumsozlok belesi
- Saraj haman tonoclanmado
- Ebiwgalijsijna patxa sarajonda
- Ebilcharijs patxa aldonda iwzin aklamakco bowla
- Chelwefriwxniq patxa kozona yjleniwi
- Ebiwgalijsijna towgan ijline kajtto
- Kijrman patxasona kownakka
- Gacjep xeheri
- Mechmiwd xahnoq Gacjep xeherinde kownakta bowlowo
I. GOJLIM ISTEP, JORAK JOWLGA
Buron-buron zamanda Buchara xeheri janondago Xecjigh dijgen awolda bir ijr bilen chaton jexijler ijdi. Alar bijk tatow turalar, matowr gona gumir ijteler ijdi.
Kynnerden bir kynni bularnoq ijgizek ijr balalaro towdo. Ata bilen ana bijk xatlandolar. Balalarnoq birsine — Ebiwgalijsijna, ijkincisine Ebilcharijs dijp ijsim bijrdiler.
Kynner, atnalar iwtti, ajlar, jollar da iwtip kijttiler, balalar diwrt jexke cjijttiler. Alarno mektepke owkorga bijrdiler.
— Owkosonnar, bilim alsonnar, kixi bowlsonnar, — dijdiler.
Ebiwgalijsijna iwziniq iwtkinligi, zijrekligi bilen baxka balalardan ajorolop tura ijdi. Ebilcharijs, Ebiwgalijsijna bilen ijgizek bowlsa da, bir ata, bir anadan towsa da, zijreklik hem bowldoklolok jagonnan towgano xijkilli iwk tiwgil ijdi.
Ebiwgalijsijna bijk jachxo owkoj, owkotowco nij gine ejtse de, bijk tijz tyxinip ala, bilgenin bir de unotmoj ijdi. Xowlaj owk owl, owkotowco syjlegenner bilen gine kaneghetlenip kalmojca, jexten iwk kitaplar owkowga bijrildi. Xowqa kiwre bijk kiwp nerseler bildi. Chalok siwzi bilen ejtkende, owl "kolno korokka jarowco" bir bala ijdi.
Anoq zijrekligi, sijzgirligi towronda bijk kozok siwzler syjlijler. Owl wakotlarda mekteplerde, aslarona kijiz salop, ijdenge tizlenip owkojlar: partalar bowlmoj. Ebiwgalijsijnanoq ijptexleri anoq kijizi astona bir bijt kaghez salop kowjalar, e iwzleri, Ebiwgalijsijna nijxler ijken dijp, kozoksonop karap turalar.
Ebiwgalijsijna mektepke kijle, owronona kijlip owtora, annaro bir jowgaro, bir tiwben karap tura. Aqa suraw bijreler:
— Nijxlep alaj karangalojsoq? — dijler.
Ebiwgalijsijna:
— Bilmijm, mektepniq tiwxemi tyxkenmi, elle ijdeni kiwterilgenmi? Nij bowlsa da bar, ilikkice tiwgil, — dij.
Xowlaj owl kijiz astona salongan bir bijt kaghezniq kalonlogon da sijzgen, ijmix, dijp syjlijler.
Ownijki jexine cjijtkende, Ebiwgalijsijna ijndi bijk kiwpni biliwci gojlim ijesi bowlop cjijtixti, tyrli fennerden iwzi de baxkalarga sabak owkota baxlado. Iwzinnen kiwp zowr balalar annan deris aldolar.
Owl tyxke kader balalarga sabak owkotto, tyxten suq, owramga cogop, alar bilen rechetlenip owjnap jyrdi. Anoq bow gadeti kajbir kixilerge bir de uxamoj ijdi. Aqa
— Sijn xowndoj galijm, xowndoj akol ijesi kixisiq, nijkader balalarga sabak yjretesiq, bilim bijresiq. E iwziq nadan balalar bilen owjnap jyrijsiq, — dijdiler.
Ebiwgalijsijnanoq muqa bir de ijsi kijtmedi. Owl:
— Kixiniq her jexinde iwzine kiwre bir matowrlogo bowla, sabojloknoq matowrlogo owjon bilen, — dijp cjawap bijrdi.
Tagon birnijce jol iwtip kijtti. Ebiwgalijsijna zowr galijm bowlop cjijtti. Buchara tijresinde aqa tijq, anoq bilen siwz kyrextirirlik kixi kalmado. Lekin owl iwzi muqa gona rijza bowlmado, tagon da tijrenrek bilim alorga tiledi. Towgano Ebilcharijs bilen birgelep, gojlim isterge, alar towgan ijllerinnen joraklarga kijterge owjladolar. Ata-analaronnan tiwbencilik bilen rychset suradolar:
— Kadirli ataboz, syjikli anaboz, — dijdiler, — bizniq jowllar jyrip, ijller kiwrip, tyrli cjijrlerde bowlop, gojlim alasoboz, bow dynjanoq sirlerine tyxinesibiz kijle. Bizge rychset bijrigiz, ijzgi tilekte bowla kiwrigiz...
Ata bilen ana, balalaronnan ajorolow bijk kojon bowlsa da, alarnoq jachxo tileklerine karxo kijlmediler.
— Bizden rychset, tilegen cjijrlerigizge barogoz, dynja kiwrigiz, bilim alogoz, xowl bilimnerigiz bilen chalokka fajdalo kixiler bowlogoz, — dijdiler.
Ijki towgan jowlga cokto. Ata bilen ana alarga owqoxlar tilep uzatop kaldolar.
Kyn bardolar, tyn bardolar, kiwp jowllar iwttiler, jorak cjijrlerge cjijttiler. Bijk kiwp awollarda, xeherlerde bowldolar, tyrli-tyrli kixilerni kiwrdiler, zowr gojlim ijeleri bilen kiwrixtiler. Xowlaj jyrij turgac, bir xeherge barop kirdiler. Ano karap jyrij turgac, birkynni zowr gona bazarga kijlip coktolar. Nij kiwrsinner, bir cjijrde bijk kiwp chalok cjojolgan, owrtada bir kixi nijdir syjlij.
Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs chalok cjojolgan cjijrge bardolar. Tigi kixi, chalokka karap, bulaj dijp kockora ijdi:
Ij cjemeghet! Toqlagoz, ijxitmij kalmagoz! Ijrtege megare ijxigi acola. Kirip kararga tilesegiz, bilim alorga tilesegiz, ezir turogoz... Lekin xowno aqlagoz: megareden kitap alop cogarga jekij andago bilimnerni kaghezge kiwcirip alorga rychset ijtilmij. Baxka sojdora algan kader bilim alop cogow birkimge de tojolmoj...
Ebiwgalijsijna da, Ebilcharijs ta bow cheber bilen bijk kozoksondolar. Xowndago birewge suraw bijrdiler:
— Owl nijndij megare? Anoq acolowo nijden gojberet? Nij ycin bow towroda chalokka bildiriw jasojlar? — dijdiler.
Kixi cjawap bijrdi:
— Buron zamanda Fijsagowrijs (Ijskerme: grijk galijmi Pifagorno xowlaj atagannar) dijgen ataklo bir galijm bowlgan. Owl iwziniq gojlimi bilen bytin dynjada dan tutkan. Kijmije, sijmije, ichfa gojlimneri xownnan kalgan. Xowl galijm iwlgec, gojlimneri jowgalmason, kitaplaro taralop bitmesin dijp, barlok kitaplarno cjojop, bir megarege owrnaxtorgannar. Owl megareniq ijxik tybine sakcolar kowjgannar.
Mine xowl megare jol sajon bir wakotta yc seghetke gine acola, anda herkimge kirirge, baxona sojdora algan kader bilim alorga rychset ijtile. Lekin annan bir kitapno da alop cogarga jekij jazop alorga jaramoj.
Ebiwgalijsijna bow siwzlerni ijxitip owjga kaldo hem Ebilcharijska:
— Mine biz izlegenibizni taptok. Lekin yc seghet icinde gine elle nerse alop bowlmas, xowqa kiwre bizge, bojol munda kalop, noklap ezirlenirge, barlok kijrek-jaraklarobozno ezirlep bitirgec, kijlesi jolda kirip, jol bowjona megarede kalorga kijrek bowlor, — dijdi.
Alar xowlaj ixlerge karar bijrdiler.
Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs tawlar arasona cogop kijttiler.
Bijik-bijik tawlar-taxlar. Alar arasonda hem taw baxlaronda zejtiwn agaclaro iwsip owtora. Tyrli cjenlikler caboxop jyrij, tyrli kuxlar sajraxa. Alar, bow jigitlerni kiwrgec, bijk aptorap kaldolar, uzak karap turdolar.
Jigitler cjajlo bir owron taptolar: kickine gine taw kowoxo. Ano retlediler, turorlok chelge kijtirdiler. Kijclerin jortkoc chajwannardan saklanow ycin, kowox awozon kaplarga zowr gona bir tax ta ezirlep kowjdolar. Xownda jexij baxladolar.
Ebiwgalijsijna towganona bulaj dijdi:
— Biz bir jolga cjijterlik azok ezirlerge tijixbiz. Lekin owl azoklarnoq kiwlemi bijk kickine bowlorga tijix: bizniq megarege azok alop kiriwibizni birkim de sijzerlik bowlmason. Xownoq ystine biz iwzibizni az axap turorga kiwniktirirge tijixbiz.
Ebilcharijs:
— Anoso alaj. Annaro bijt megarede sow bowlmawo da bijk mymkijn. Bizge sowsoz turorga da kiwnigirge kijrek bowlor, — dijdi.
— Eji. gojlim alow ansat ix tiwgil...
Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs kijlesi jolga megarege kirip kalow ycin ezirlene baxladolar. Alar bijk az axojlar hem bijk az iceler ijdi. Xowlaj ijtip, iwzlerin az axap turorga kiwniktirdiler. Kynge jigirmi tijin kymix akca aworlogondago zejtiwn majo bilen towklanalar, ajga bir mertebe sow icip, sowsawlaron basalar ijdi.
Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs kici jexten iwk cjejeden atarga bijk usta ijdiler. Chetta Ebiwgalijsijna, joraktan atop, copcoknoq kiwzin cogara ala ijdi.
Alar cjeje hem owklar jasadolar, taw aralaronda jyrip, kor kecjesi awlarga kirixtiler. Uzak ta iwtmedi, alarnoq megarede jol bowjona axarga cjijterlik unnaro bowldo.
Lekin, kixi aclokka nijkader codamlo bowlsa da, bow — kuro rijzok, anoq towkloklologo bijk az.
— Bizge zejtiwn majo tabarga, bow unno zejtiwn majo bilen kowxop, baworsak jasarga kijrek, — dijdi Ebiwgalijsijna.
Alar, tawlo owrmannarda jyrip, zejtiwn cjijmixi cjojdolar, annan maj cogardolar. Unno maj bilen katnaxtorop, cijklewik zowrlogondago baworsaklar jasadolar da kujaxta kijptirdiler. Tagon majga saldolar, tagon kijptirdiler. Xowlaj ijtip, korok kyn bowjona ezirlediler. Bow baworsaklar xowndoj towkloklo rijzok bowldolar, Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs alarnoq birsin axap korok kyn codarga bowla dijp owjladolar.
Megarede jandorow ycin bir jolga cjijterlik maj hem baxka kijrek-jaraklar da ezirlediler.
Megareniq ijxigi acolor kyn cjijtti. Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs, barlok ejbirlerin alop, megare ijxigi tybinde kytip turalar ijdi ijndi. Ijxik acolow bilen, icke kirip, bir pucmakka jexirindiler.
Yc seghet wakot bijk tijz iwtip kijtti. Megarege kirgen kixiler axoga-axoga cogop bittiler. Xap ijtip ijxik jaboldo, bijklendi! Megare ici kap-karaqgo bowlop kaldo. Munda ine kiwzinnen tyxken kader de jaktolok jowk ijdi. Jigitler cakma cagop owt kabozdolar, annaro megare icin tamaxa kolorga kirixtiler.
Bow megare gajet zowr bir kowox ijken. Anda retten zowr-zowr biwlmeler tizilip kijtken. Biwlmelerge owtorgoclar kowjolgan. Stina bowjlaronda zowr-zowr xkaflar. Alar baroso da kijtaplar bilen towlgan. Xowndoj gacjeip megare bow...
Barlok biwlmelerde jyrip cokkac, jigitler owkorga owtordolar. Lekin bir-birsiniq nerse owkowo towronda suraxmaska siwz kowjoxtolar. Kajbir ejbirlerni jazop alorga da kijrek ijdi. Lekin bulaj ixleseler, megareden cokkanda, jazgan kaghezlerin alop kalowlaro mymkijn. Xowqa kiwre alar iwzleri bilen sowgan sowo alop kirgenner ijdi, xownoq bilen bijk kijrekli bilimnerni jazgalap ta aldolar. Mundoj "kara" bilen jazolgan jazow hijckimge kiwrinmij, e iwzleri owkoj alalar ijdi.
Alar owtno birwakotta da siwndirmediler. Cijratlaxop jukladolar, owtno sakladolar. Cynkij owt alarga jaktolok bijriw ystine cislolok bowlop ta chizmet ijtti: kiwpmi maj janowga karap, jolnoq, ajnoq, kynniq kaj wakoto ijkenin bilip turdolar. Xownsoz mymkijn tiwgil ijdi.
Ijsep bowjona ijndi bir jol wakot iwtip bara. Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs xowxo wakot icinde, kiwp toroxop, kiwp kyc kowjop, elle nijkaderli bilim aldolar. Lekin, baxta siwz kowjoxkanca, nerseler yjreniwleri towronda birsi ijkincisinnen suramadolar.
Tijzden megare ijxigi acolor, yc seghetke megare chalok bilen towlor. Xowl arada bularga birkimge de sijzdirmij cogop kijterge kijrek. Xowqa ezirlene baxladolar: barlok ejbirlerin alop, ijxik tybine kijldiler de jexirinip turdolar.
Toxta xaw-xow. Ijxik tybine chalok cjojolgan. Ijxik acolowon tiwzimsizlik bilen kyteler. E icte Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijsnoq jyrekleri dyp-dyp tijbe ijdi.
Mine ijxik acoldo. Toxtan, tyrtixe-tyrtixe, togozlana-togozlana, megarege chalok agoldo. Xowl ogo-zogo arasonda Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs megareden cogop kijttiler. Alarno birkim de kiwrmedi.
Bow wakotlarda xeherge Kynbatox jagonnan ijki sijchirci kijlip, tyrli buzokloklar ixlep jyrgenner, xeher chalkon ijntiktirip bitirgenner ijdi. Alarnoq jawozloklaronnan xeher chalko kiwp cjefalar kiwrdi, kiwp gazaplar cijkti. Alarno nijcik te tutop alorga tilediler, lekin tuta almadolar.
Ebiwgalijsijna bilen Ebilcharijs, jol bowjo megarede jatop, kixi kojefetlerin jowgaltkannar, cecleri hem tornaklaro cjijtip, kutuckoc bir tyske kirgenner ijdi. Alarno kiwriw bilen, eligi sijchirciler dijp bilip tutop aldolar da xeherniq patxaso janona alop bardolar. Patxa ano-muno tijkxirip turmado, xeher mejdanona alop barop, ijkisiniq de baxlaron kijserge bujordo. Alarno mejdanga alop kijldiler, cjelladlar baxlaron cabarga ezirlendiler.
Xowlwakot Ebiwgalijsijna, Ebilcharijska karap:
— Zowr gazaplar cijgip, bir jol bowjona megarede bilim alowoboz mine xowxondoj kijrek wakotta bizge jerdem ijtsin, baxobozno beleden kutkarson, mijn kijttim, — dijdi de iwziniq gojlim kyci bilen cjelladlar kiwzinnen jowk bowldo.
Baroso da aptorap kaldolar. Cjelladlar, koloclaron kiwtergen kijlix, ijslerin cjowjop turdolar, annaro, "haj-how" dijp, Ebiwgalijsijnano izlep kijttiler. Ogo-zogo bilen chetta Ebilcharijsno da unottolar.
Ebiwgalijsijna patxa sarajo artondago kiwlge barop tyxti, sowga cowmdo hem jowk bowldo. Nijkader izleseler de taba almadolar. Ijndi tigisin cjezalojk dijp mejdanga kijri kajtsalar, nij kiwrsinner, anda Ebilcharijstan da cjijller ijsken. Tigiler Ebiwgalijsijnano kowop kijtkec, Ebilcharijs ta xowlaj owk kutoldo: anoq kowl-ajaklaron bejlegen bawlar cijxildiler, saraj tiwbesine taba sowzoldolar. Ebilcharijs, xowl baw bowjonca iwrmelep, saraj tiwbesine mindi de jowk bowldo.
Bow chelni kiwrip, cjelladlar ceclerin juloktolar, bijk kiwp kixiler, tagon andoj-mundoj chel bowlmasa jarar ijdi, dijp, bijk kowroktolar. Lekin Ebiwgalijsijna iwziniq gojlimi bilen chalokka zarar kijtiriw owjonda tiwgil ijdi, xeherge birnijndij nacarlok, kixilerge birnijndij owsallok ixlemedi.
II. EBIWGALIJSIJNA MIJSOR XEHERINDE
Ebiwgalijsijna patxa sarajo janondago kiwlge cowmop jowk bowlgannan suq, xeherden bijk jorakta bowlgan Nijl derjasona kijlip cokto. Annan Mijsor xeherine bardo. Cec-sakallaron kijterip, tornaklaron kijsip, kixi kojefetine kirdi. Xeherni kiwriw ycin, owramga cogop kijtti.
Owramnarda, bazarlarda jyrij turgac, chelwe satowcolar retine kijlip cokto. Anda da, munda da kickine gine chelwe kijbitleri. Alarda chelwefriwxler iwzleriniq chelwelerin maktoj-maktoj satop turalar ijdi.
Ebiwgalijsijna bir chelwe kijbitine kirdi. Munda gacjep matowr bir jigit basop tura. Bow jigit her kyn kijcten chelwe pixirip, ano xowxo bazarga cogarop sata, xownnan kijlgen akcaga karcok anason terbijelep jexij ijdi. Ebiwgalijsijna da bow jigitni kiwrip, aqa suklanop karap turdo. Iwz-iwzine: "Bow cijber jigitni fekhijrlikten, chelwefriwxlikten kutkarorga kijrek", — dijp owjlap kowjdo.
Chelwefriwx, Ebiwgalijsijnanoq iwzine bulaj tikelip karap turganon kiwrgec, bijk ujaldo, owqajsozlando. "Bow derwijxniq mijnde nij jumoxo bar ijken?" — dijp owjlado. Aqa biraz chelwe kijsip bijrdi. Ebiwgalijsijna chelweni awozona kapto da kijri tykirip taxlado.
Muno kiwrgec, jigit aptorap kaldo. "Bow derwijx mijnim chelwemni jaratmado, achro. Belkij, owl iwzi bijk usta chelwe pixiriwcidir. Mijn ano iwzime cakorojm da annan chelwe pixirirge yjrenijm", — dijp owjlado. Kijcke ano iwziniq yjine cakordo.
Kijcin Ebiwgalijsijna chelwefriwxniq yjine kijtti. Jigit ano bijk chowplap karxo aldo. Ebiwgalijsijnaga suraw bijrdi:
— Efendim, siz chelweni nerseden pixiresiz?
Ebiwgalijsijna alaj bijk tijz gine acolop kijtmedi.
Chelwefriwx tonocsozlana baxlado. Iwzi icinnen: "Bow derwijxniq kowlonnan birnij de kijlmijdir, achro", — dijp owjloj hem acowo kijle baxlagan ijdi.
Ebiwgalijsijna da muno sijzip aldo.
— Mijn sizge baxka birer hyner yjretirge owjlagan ijdim. Tilegigiz chelwe pixiriw bowlgac, jarar, alajsa, bir kapcok kijbek kijtirigiz, mijn sizge kijbekten chelwe pixirip kiwrsetijm, — dijdi.
Bow siwzlerni ijxitkec, chelwefriwxniq acowo kijldi, chetta, Ebiwgalijsijnano kowop cogarop, iwzi tijzrek ixke tutonorga owjlado.
Nijcik ijtip kijbekten chelwe pixirip bowlson ijndi?!
Xowlaj da jigit sabor ijtti, Ebiwgalijsijnano moskollamado, annan kylmedi. Owl Ebiwgalijsijnanoq aldona bijk kiwp kijbek kijtirip yjdi.
Ebiwgalijsijna kijbekler tijresinde nijdir ixledi — kijbekler baroso da chelwege ewirildiler. Tyrli bijzekler bilen bijzelgen, tyrli-tyrli tabaklarga towtorolgan chelwe jigit aldona kijlip tizildi. Muqarco mundoj tatlo chelweni birkimniq de kiwrgeni hem birewniq de tatop karagano jowk ijdi. Ebiwgalijsijna jigitke:
— Mine sijqa chelwe, ijrtege bazarga cogar da sat! — dijdi.
Chelwefriwx muqa oxanorga da, oxanmaska da bilmedi.
Achorda, Ebiwgalijsijnanoq chijkmetli kixi ijkenin bilip, annan iwziniq yjinde kalowon iwtindi.
Xowl kynnen alar birge jexij baxladolar.
III. CHELWEFRIWX HEM PATXA KOZO
Ebiwgalijsijna sijmije gojlimi kyci bilen bazar owrtasonda chelwefriwx ycin kiwp biwlmeli zowr bir kijbit barlokka kijtirdi. Bow kijbit bijk zijnnetli bowlop, ystinde carlago da bar ijdi. Ebiwgalijsijna bilen chelwefriwx xowl carlakka owrnaxtolar.
Chelwefriwxniq sewdesi zowrajop kijtti. Alowcolaro kiwbejdi, cynkij anoq kijbitindegi kibik lezzetli chelwe baxka birkimde de jowk ijdi. Xowlaj owk bijk kiwp kixiler anoq kijbitiniq giwzelligin kararga kirip te chelwe alop cogalar ijdi.
Ara-tijre chelwefriwx chelweni owramda kiwterip jyrip te sata baxlado.
Kynnerden bir kynni owl patxa sarajo towrosonnan iwtip bara ijdi, ano patxa kozo kiwrdi. Bow patxa kozo xowlkader giwzel, anoq jyzi xowlkader nowrlo ijdi, bow nowr bilen cagoxtorganda, kujax jaktoso zowr kandijl (xemdel) janonda jalgoz bir xem kibik kine bowlop kalor ijdi.
Chelwefriwx bax ystine chelwe kiwterip owramnan iwtip barganda, patxa kozo saraj terezesinnen karap tura, nijdir owjlana, muqlana ijdi. Owl chelwefriwxni kiwrdi. Anoq matowrlogona chejran bowldo. "Xehzadeler arasonda da mundoj solow jigit jowktor", — dijp owjlado. Chizmetkerleriniq birsi axa, chelwe alor ycin dijgen bowlop, ano sarajga cakorop kirttirdi.
Chelwefriwx sarajga kirdi. Koz bijtin kaplagan perdesin kiwterdi. Kiwzlerni kamaxtororlok matowr jyzin kiwrsetip, chelwefriwx janona kijldi. Chelwe towronda suraxtora baxlado. E iwzi, jigitniq matowrlogona ijsi kijtip, annan kiwzin almojca karap turdo.
Sarajda edepsizlik bowlmason ycin, chelwefriwx baxon tiwben ijip, aska karap kona tura ijdi. Koz bijk cjintiklep suraxtora baxlagac, az gona baxon kiwterip, kiwz koroji bilen gine kozga karap aldo. Anoq bytin teni kijnet issili-sowoklo bowlop kijtti. Maqgajinnan jasmok-jasmok tijrler cokto. "Bow koz cjijr jyzinde bowlgan wakotta, kijclerin towlgan ajnoq, kyndizin jakto kujaxnoq kijregi jowk ijken" , — dijp owjlado.
Eji, matowrlok bakcasonoq almaso pixip cjijtken, giwzellik bakcasonoq gylleri cecek atkannar ijdi ijndi. Chelwefriwx nij ixlerge bilmedi. Anoq ijrinneri dirildij, kowllaro kaltoroj baxlado. Owl chelwe satop, xownoq beraberine iwzine gojxok owto alop kijtti.
Chelwefriwx, bytin tiwzimin jowgaltop, nij ixlegenin bilmijce, kijbitine kajtto. Anoq tysi kijtken, agargan ijdi.
Ebiwgalijsijna muno sijzdi. Owl chelwefriwxke:
— Nij bowldo, mijnnen jexirme, acok syjle, — dijdi.
Chelwefriwx, anoq ajagona jogolop, baxonnan iwtkennerni syjledi. Patxa kozona gaxojk bowlowon jexirmedi.
Ebiwgalijsijna ano atalarca iwgitledi: "Patxalarga ixiq tyxmesin, kiwp gazaplar cijgersiq, kiwp mexekhetler kiwrirsiq, zowr belalarga dowcar bowlorsoq, tilegiqe ijrixe almassoq, jowk-bar owjlarno baxoqnan sibirip taxla... " — dijdi.
Lekin jigit hijc te tonoclana, giwzel kozno baxonnan cogara almado.
Patxa kozo da xowlaj owk jigitke gaxojk bowlgan ijdi. Chelwefriwx cogop kijtkec, owl, iwziniq kixilerin cjijberip, jigitni bijk uzak izletip karado, lekin ano birkajdan da taba almadolar. Xownnan suq owl: "Elle chelwefriwx perij jigiti bowldomo ijken?" — dijp owjlado.
Chelwefriwx bijk iwtinip suragac, Ebiwgalijsijna anoq iwtinicin kijri kagarga batorcolok ijtmedi. Bijk uzak nijdir owjlap owtordo, nersedir ixlegen kibik ijtti. Xowl arada kiwk kiwkregendej, cjijr titregendej bowldo, biwlmeniq ici salkonajop kijtti. Kijnet ijxik acoldo. Ijxikte giwzellerniq giwzeli — patxa kozo kiwrindi. Ebiwgalijsijna ano bijrige gojlim kyci bilen kijtirgen ijdi.
Biwlmege kiriw bilen, koz birnijkader wakot howxon cjowjop turdo. Kiwzin acowga, chelwefriwxni kiwrdi, ano tanodo hem bijk aptorap kaldo. Xownnan suq koz:
— Ij jigitlerniq asolo, jex jyreklerde owt kabozowco matowrlarnoq matowro! Siz, mijnim sarajoma kirip, chelwe satkan chelwefriwx tiwgilmi? — dijp suraw bijrdi.
— Dyris, — dijdi chelwefriwx, — mijn nekh xowl kixi. Nij bujorasoz? Sizniq kulogoz bowlorga ezir turam.
Ebiwgalijsijna, ijki jex kiwqil bir-birsi bilen aqlaxsonnar, mijnnen tartonmasonnar dijp, ijkinci biwlmege cogop kijtti.
Koz, jigitke karap:
— Bow nij chel? Siz perij jekij cjinmi, elle chijkmet gojlimi biliwci akol ijesi kiximi? Mijn bijrige nijcik kijldim? — dijp suraw bijrdi.
— Ij kiwqillerge rechet bijriwci nazlo bolbolom, — dijdi jigit, — siz mijnim beghirim paresi, kiwqilim jaraso! Xijkke tyxmegiz, mijn de sizniq kibik iwk bir kixi. Mijn buzok kixi tiwgil. Sizge zarar ijterge ijsebim jowk. Sizniq gacjep matowrlogogozno kiwrdim, gaxojk bowldom. Tagon bir mertebe kiwrip, sizniq nefijs tawoxogozno ijxitip, kiwqilimni jowatorga tiledim. Burcowom ycin mijni gafow ijtigiz, lekin bijrige nijcik kijliwigiz towronda, zijnhar dijp ejtem, suramagoz...
Koz birnij de ejte almado. Owl iwzi de, chelwefriwxni kiwrgennen bijrli, tyn jukolaron cjowjgan ijdi. Sozolop taq atkanda da, jaltorap kujax cokkanda da, muqajop kujax batkanda da, chelwe kiwterip sarajga kirgen xowl jigit anoq kiwz aldona kijle. Kiwzin jumsa, jukoga talsa, ano tyxinde kiwre ijdi...
Xowqa kiwre mexekhetsiz ijrixilgen bow kiwrixiw ano da bijk xatlandordo. Owl iwziniq jyreginde bowlgan kajnar mechebbetni jigitten jexirip kala almado hem jigitke karap cjorlap cjijberdi:
Jyregimni mijnim esijr ijttiq,
Tonoclogom alop kijttiq sijn.
Terezeden karap kynner bowjo,
Taqnan tynge kader kyttim mijn.
Kiwrgen kynnen bijrli sijni, jigit,
Kiwz aldomnan mijnim kijtmijsiq.
Kiwrindiq de kiwzge, jowgaldoq sijn,
Yzilip kytem — kijlip cjijtmijsiq!..
Ah!
Bilseq ijdi, jigit, jyregimniq
Sozlanowon, nijcik janganon;
Kiwrse ijdiq eger kiwzlerimnen
Kanlo jexler nijcik tamganon...
Jowk! Sijn ano aqloj almassoq...
Bow siwzler jigitke bijk nok teisijr ijtti. Muqarco owl patxa kozonoq kiwqilin bilmij, anoq bir chelwefriwxni syje alowon kiwz aldona da kijtire almoj ijdi. Jigit, kozga karap, tiwbendegi cjorno cjorlado:
Cjijter, cjijter, appagom!
Jyregiqni aqladom.
Saraj ijxigi sakcolo,
Xowqa kabat barmadom.
Biraz wakot alar, bir-birsiniq kiwzlerine karaxop, siwzsiz kaldolar. Annaro jigit muqlo bir kyjge cjorlawon dewam ijtti:
Sozolop kona alsow taqnar ata,
Kujax balkoj, cjijrni jaktorta.
Sijni owjlap, uzon kynner iwte,
Kara perde kaploj, tyn cjijte.
Kynim de bir, kara tynim de bir,
Sijni owjlap, kyn-tyn janamon.
Bow kynnerde kiwpmi mijchnet cijktim,
Tijk aqlatop bijre almamon!..
Siwzler cjijtmij:
Tijk aqlatop bijre almamon...
Alar, tyn bowjo xowlaj syjlexip, cjorlar almaxop, bir-birsine bowlgan saf mechebbet hem dowsloklaron owrtaklaxop, bytin kajgo hem burcowlaron unottolar. Tynniq iwtkenin sijzmij de kaldolar!..
Sozolop taq bilindi. Karaqgolok perdesi kiwterilip, jaktora baxlado. Xowl wakotta Ebiwgalijsijna, kirip, ajorolorga wakot cjijtkenin bildirdi. Uzak ta iwtmedi, patxa kozo iwziniq sarajonda bowldo.
Koz, sarajga kajtkac, kiwzin acop cjijbere hem bajtak wakot aptorap tura. Owl bow tynde bowlop iwtkennerge nijcik kararga da bilmij, "Ynimmi bow, elle tyximmi?" — dijp aptorap tura. Kiwp owjloj turgac, tyx tiwgilligine oxana. "Bow ixlerniq achoro nijcik bowlor?" — dijp burcola baxloj. Iwziniq zowr bir patxa kozo bowlowon, chalok arasonda jamanato coksa, nacar bowlacagon kiwz aldona kijtire. Xowl owk wakotta owl chelwefriwxni jaratowona, anoq bilen kiwrixiwine con kiwqilden xatlana ijdi.
Koz, xowlaj tyrlisin owjlap, ijki owt arasonda kalop, bir kararga da kijle almojca, uzak bax watto. Achorda, atam baxka kixilerden ijxitkenci, iwzim bildirijm, dijp, kowlona kawroj kalem aldo, karaga mando, bajtak ijkilenip turgannan suq, kowlo kaltorana-kaltorana, bow tynde bowlop iwtkenner towronda uzon chat jazdo. Bir chizmetci axa chatno atasona cjijberdi.
Patxa, chatno owkogac, acowonnan dyrlep jangan owtka kirirdej bowldo. Iwziniq wezijrlerin, galijmnerin, chakijmnerin hem bahadijrlaron cjojdo. Birgelep, koznoq chaton owkodolar. Baroso da bijk aptorap kaldo. Kajsolaro: "Bow cjin ixidir", ijkincileri: "Sijchir ixidir", — dijdiler.
Kiwp kijqexe turgac, xowndoj kararga kijldiler: barlok cjarijeler, tyn bowjo juklamojca, koznoq biwlmesin bijk nok saklarga, biwlme ijxigi tybine kurallo sakcolar kowjarga, bytin sarajno gasker bilen owrap alorga kijrek, dijdiler.
Kijc bowldo, karaqgo tyxe baxlado. Sakcolar kowjoldo. Saraj tijresinde cibin ucarga da mymkijnlik kalmado. Cjarijeler, kiwzlerin jummojca, patxa kozonnan kiwzlerin almojca, kirfik kakmojca, ano saklap tura baxladolar.
Tyn karaqgolangannan-karaqgolana bara. Saraj top-ton. Herkim iwzin bijk kijirinki sijze. Alda bowlowo mymkijn bowlgan chelni kyte. Herbirsi, bow ixte birer batorlok kiwrsetip, patxa aldonda maktalowga lajok bowlow bilen chojallana ijdi.
Mine juldozlar kalokto. Chelwefriwx Ebiwgalijsijna janona kijlip jalondo-jalwardo, biwgin de kozno iwzi janona kijtiriwni iwtindi. Ebiwgalijsijna ano con kiwqilden kozgando. Anoq tilegin iwtewden bax tarta almado, iwziniq bilgennerin ixke kowxto.
Koz iwziniq sarajdago biwlmesinde owrononnan turdo. Cjarijeler aqa taxlandolar, ogo-zogo kowpto. Baroso da, "Kaja barasoq?" da "Kaja barasoq?" dijp, aqa kijlip jaboxtolar. Koz alar kowlonnan ockondo da jowk bowldo. Cjarijeler de, ijxik tybindegi sakcolar da, saraj ejlenesindegi gaskerler de ano tutop kala almadolar. Bytin saraj ici tawox, kockorox, ah-wah bilen towldo.
Tyrli jakka taralop, aro jygirip, bijri jygirip, taqga kader kozno izlediler, lekijn taba almadolar. Owl tynni de koz chelwefriwx biwlmesinde iwtkerdi. Taq atop, kyn jaktora baxlaganda, owl tagon iwziniq biwlmesinde ijdi.
Bow ixke patxanoq bijk acowo kijldi. Tagon, iwziniq kixilerin cjojop, kijqexme owzdordo.
Kiwp owjloj turgac, xowndoj kararga kijldiler: "Koznoq owrono janona bir sawot bilen ijzilgen zeghfran kowjarga, eger tagon da xowndoj chel bowla kalsa, koznoq kowlon zeghfranga bowjap cjijberirge kijrek", — dijdiler.
"Koz kyn sajon kijc bara turgan jurtnoq ijxiginnen kirgende, anoq tutkason tutar, tutkanda, zeghfranga bowjalgan barmak izleri kalor. Xowl izler bowjonca owl jurtno tabow cjijqil bowlor", — dijdiler.
Bijlgili wakot cjijtip, koz owrononnan kowzgala baxlagac, anoq kowlon zeghfranlo sawotka togop aldolar. Connan da, owl, chelwefriwxniq ijxiginnen kirgende tutkano tutop, bijx barmak izi kaldordo.
Lekin Ebiwgalijsijna iwziniq gojlimi arkasonda bow chelni bilgen ijdi. Bir minut ta kijcikmesten, xeherdegi barlok jurtlarnoq, biwlmelerniq hem kijbitlerniq ijxik tutkalarona xowndoj owk bijx barmak izi tyxirdi.
Alton kanatlo mihr kuxo kiwk jyzinde ucop, juldoz-budajlarno ciwplep bitirgec, jeghnij taq atop, juldozlar kiwrinmij baxlagac, koz jaqadan iwziniq sarajona kajtto.
Patxa sowbaxon cakorop aldo da: — Chezir iwk xeherdegi barlok jurtlarnoq ijxik bawlaron tijkxirigiz, — dijdi. — Kimniq ijxik bawonda zeghfranga bowjalgan barmak izleri kiwrine, xowl jurtnoq chowcjason, hijc kijciktirmijce, karxoma tutop kijtirirsiz. Mijn aqa cjezason bijrirmin! — dijdi.
Sowbaxo, iwzi bilen birnijce kixi aldo da: "Mijn owl cjijnajetcini tutop kajtormon, patxaboznoq maktawona lajok bowlormon", — dijp owjlap, temli chojallarga cowmop, sarajdan cogop kijtti.
Lekin, sarajdan cogow bilen, owl aptorap kaldo: patxa sarajonoq ijxik tutkaso da zeghfranga bowjalgan ijdi.
"Koz, sarajdan kijtkende, ijxik tutkason tutkandor, bow xownoq izidir" dijgen owjga kijldi owl hem baxka jurtlarno tijkxirirge kirixti. Lekijn kajso gona jurtka barop kirmesin, barosonoq da ijxik tutkasonda bir iwk tyrli izler jarolop jatowon kiwrdi. Kimni tutop alop kajtorga bilmijce, aptorap, sarajga kajtto. Kiwrgennerin patxaga syjlep bijrdi.
Muno ijxitkec, patxanoq cijksiz acowo cokto. Owl, nij ixlerge bilmijce, sakalon julkop bitirdi. Xownnan suq korok kyn bowjona xeherdegi barlok yjlerni tijkxirip turorga bujorok bijrdi.
Patxanoq bujorogon iwtediler, lekijn bow da birtyrli netijcje bijrmedi: koz, her kyn jowgalop, ijrte bilen gine yjine kajtto.
Aptorap-jydep bitkec, patxaga ejttiler:
— Bagdad patxasonoq Ebilcharijs ijsimli zowr galijm hem tijren akol ijesi bir wezijri bar. Bow beleden baro owl gona kutkarsa kutkara alor. Bagdad patxasona chat jazop, ijlciler cjijberirge kijrek, — dijdiler.
Patxaga bow kijqex bijk uxado. Xatlanop, Ebilcharijsno cakorop kijtirmekci bowldo. Kiwp biwlekler bilen ijlciler cjijberdi.
IV. EBILCHARIJSNOQ BAGDAD PATXASONDA CHIZMETI
Ebilcharijs, Ebiwgalijsijnadan ajorolgac, Bagdad xeherine kijlip cokto. Birnijce kyn owramnarno tamaxa kolop jyrgennen suq, turmoxon cjajga salop cjijberirge owjlado. Owrmanga barop, uzonlogo hem jowanlogo birdej korok agac kijsip alop kajtto. Alarnoq herbirsine karap: "Siz barogoz da kixiler bowlogoz!" — dijdi. Xowl siwzlerni ejtip bitiriwge, bir mijzgil icinde zijfa bowjlo korok jigit barlokka kijldi. Alar baroso da bir iwk tysli jigitler ijdi. Ajaklarona basop, kowl kowxorop, Ebilcharijsnoq fermannaron kytip turalar.
Ebilcharijs iwziniq bow jigitlerine cjijdi kyn icinde korok biwlmeli bir mownca salorga kowxto. Jigitler chowcjalaronoq bujorogon birsiwzsiz iwtediler. Xeherniq kiwrinikli owronona muqarco kiwrilmegen mownca salondo. Mowncanoq korok biwlmesi bar. Owl biwlmelerniq herbirsine birer chizmetker, korogar arka jowowco hem cijxine turgan owronnarga da chizmetkerler kowjolgan.
Korok jigit baroso da bijk jachxo chizmet ijttiler, lekin birsi de bir awoz siwz syjlexmijler ijdi.
Bow mownca bijk tijz arada bytin Bagdad xeherine bijlgili bowldo. Munoq towrondago cheber patxaga da barop ijxitildi. Patxa baxta oxanmado, iwzi barop karagac, bow chijkmetli kixi bowlorga tijix, dijp, Ebilcharijsno iwziniq sarajona cakortto.
Ebilcharijs, patxa sarajona kijlip, iwziniq tyrli chijkmetlerin kiwrsetkec, patxa anoq gojlimin kiwrip aptorap kaldo. Iwziniq bir iwtinici barlogon ejtti. Eger de xowl iwtinicni baxkara alsa, ijq jakon kixilerinnen bowlacagon bildirdi.
Bagdad patxaso bir jex jigit ijdi. Owl, kixilerden ijxitip, Saba patxasonoq kozona gaxojk bowldo. Bow koz xowlkader matowr, dynjada hijc te aqa tijqner jowk dijp syjlijler ijdi.
Patxa kozno atasonnan birnijce mertebeler surap karado, ataso rijza bowlmado. Gasker bilen barop karado, cjijqilip kajtto. Owl Ebilcharijska xowxo towroda iwtinic bildirdi:
— Ah, eger mymkijn bowlop, kozno mijnim janoma kijtire alsagoz, sizniq bow byjik chizmetigizni hijc te unotmas ijdim! — dijp, patxa kiwz jexi bilen jolap cjijberdi.
Ebilcharijs, patxanoq kozno con kiwqilden syjiwin aqlap, aqa jerdem ijterge karar bijrdi: iwzi bilen ijertip bir jigit alop kijlgen ijdi, xownoq kulagona nijdir ejtti. Jigit xowl owk minutta bax ijip cogop kijtti. Ebilcharijs owronona kijri barop owtorganco, chizmetin iwtep, jigit kajtop ta cjijtti. Anoq artonnan barlok kixilerni iwziniq matowrlogo bilen ijsten jazdororlok bir giwzel koz da kirdi. Bow Saba patxasonoq kozo ijdi.
Patxa kiwz korojo bilen gine kozga karap aldo. Iwziniq karxonda ijskijtkic matowr kozno kiwrip, bijk gacjepke kaldo: bow koznoq nowrlo jyzin aj hem kujax kiwrse, alar da ujalorlar, anoq matowrlogon kiwrgen kixiler bytin dynjalaron unotorlar ijdi.
Patxa, Ebilcharijska karap:
— Ij akol ijesi! Mijnim zijhinim taraldo, zijnhar ycin, mijqa aqlatogoz: bow nijcik bowldo? — dijp surado.
Muqa karxo Ebilcharijs:
— Ij padijxahom, siz bow towroda kozdan suragoz! — dijp cjawap bijrdi.
Patxa iwtingec, koz syjlep bijrdi:
— Ij dynjadago barlok patxalarnoq patxaso! Mijn — Saba patxasonoq kozo. Juko biwlmemde cjarijelerim bilen juklarga rijza bowlmojca, biwlme icinde biwlme jasattom. Munda hijckim de iwtip kire alorlok tiwgil ijdi. Mijn biwgin juklarga ezirlengende, bilmijm, nijciktir, kiwz aldomda xowxo jigit pejda bowldo. Baxmaklaromno aldoma kijtirip kowjdo. Cogarga ijxere koldo. Mijn aptorap, ijsim kijtip turganda, ajaklarom ijriksizden alga taba atloj baxladolar. Iwzimni baw bilen alga ystiregen kibik chijs ijttim. Bir minut wakot owzmado, mine munda kijlip cjijttim, — dijp, koz siwzin bitirdi.
Patxa, bow siwzlerni ijxitkec, bijk gacjeplendi. Ebilcharijska miq-miq rechmetler bildirdi. Wezijrlerin cjojop, bow chelni alarga da syjledi.
Ijq jachxo sarajlardan birsin bijk ejbetlep ezirlediler de kozno, uloloklap, kadirlep, xowl sarajga owrnaxtordolar. Anoq chizmetine ijq jachxo cjarijeler bijlgilendi. Annan suq bijk zowr biwlekler bilen Saba patxasona, kozno surap, ijlciler cjijberildi.
Bow wakojgano ijxitkennen suq, Saba patxaso, karxo turop fajda cokmaslogon aqlaganga, kozon bijrirge rijza bowldo. Uzaklamoj dynjada uchxaxo bowlmagan towj jasaldo.
Bagdad patxaso Saba patxasonoq kozo bilen kawoxto.
Bow xatloklo kawoxowga typ sebepci Ebilcharijs bowlganloktan, patxa ano iwziniq ijq oxanoclo ylken wezijri jasado: Ebilcharijs patxanoq ijq jakon kijqexcisine ejlendi.
V. EBILCHARIJSNOQ MIJSORGA KIJLIWI HEM EBIWGALIJSIJNAGA KARXO KYREXI
Bagdad patxaso, Mijsor patxasonnan Ebilcharijsno cjijberiwin iwtinip jazgan chat algac, bow towroda Ebilcharijsnoq iwzi bilen kijqexirge owjlado. Ano cakorop kijtirip, Mijsor patxasonoq iwtinicin syjledi, iwziniq dowston bow beladen kutkarowda jerdem ijtiwin surado.
Muqa karxo Ebilcharijs:
— Eger fermanogoz bowlsa, bax ysti, mijn anda barojm, Mijsor patxason bow beladen kutkarojm, — dijp rijzalok bildirdi.
Jowl ezirliklerin kiwrdiler. Ebilcharijs kijlgen ijlciler bilen birge iwk Mijsorga kijterge bowldo. Alar jowlga coktolar. Ebilcharijs Mijsor patxason zaroktororga tilemedi: sijmije gojlimi kyci bilen xowl kynni iwk Mijsorga barop ta cjijttiler.
Mijsor patxaso Ebilcharijsno zowr chyrmet bilen karxo aldo. Yc kyn bowjona bijk jachxolap kownak ijtti. Diwrtinci kynde aqa sarajda bowlop turgan cheller towronda syjlep, jerdem ijtiwin iwtindi.
Ebilcharijs Mijsor patxasona con kiwqilden jerdem ijterge tilewin bildirdi hem ixine kirixti. Bagow taktason alop, chijkmet kapcogon cijxip, ajno — ajga, towfrakno towfrakka urop, tijren owjga cowmdo. Kynbatoxtan kyncogoxka, kiwk ystinnen cjijr astona kiwcip, eligi chelwefriwx jurton izlerge kirixti.
Ebiwgalijsijna Bagdadtan patxanoq Ebilcharijsno kijtirtiwin bilgen bowla. Xowqa kiwre owl iwziniq jexij turgan jurton Ebilcharijs izlep tapmaslok ijtip jexire. Remil taktasonda Ebiwgalijsijna bilen jigit jexij turgan jurt jorak dijqgiz owrtasondago owtlo owtrawda bowlop kiwrine. Ebilcharijs kat-kat tijkxirip karasa da, patxa kozo bara turgan jowl, jorak dijqgizler axa iwtip, herjaktan owt bilen curnalgan owtrawga barop tutaxa. Bow owtrawnoq owrtasonda ijskijtkic zijnnetli saraj bar. Koz ene xowl sarajga bara turgandor...
Lekin Ebilcharijs, nijcaklo gona toroxsa da, bow owtrawnoq kajda, nijndij dijqgizde ijkenligin bile almado. Xownnan suq owl patxadan kozno kiwrip syjlexirge rychset surado. Patxa rychset ijtkec, kozdan baroson da cjintiklep suraxto.
Ebilcharijs sijmije gojlimi bilen jortkoc karcoga barlokka kijtirdi. Anoq kiwzleri judrok kibik kabarop turalar, e tornaklaro ine kibik iwtkinner ijdi. Ebilcharijs karcogano kozga bijrdi.
— Mine bow karcogano al. Jigit yjine kirgec, ano cjijberirsiq, owl, sijni cjefa cijktiriwci kixiniq jyregin cowkop, ano helak ijter, — dijdi. Tagon owl jurtta jatrak rijzok bowlsa, xownoq birer kijsegin alop kajtorga kowxto. Xowl jowllar bilen iwziniq tileklerine ijrixmekci bowldo.
Koz, iwzi gine kalgac, kan jexler agozop jolado. Owl, bir jaktan, chelwefriwxni jarata, aqa nacarlok tilemij, e ijkinci jaktan, nijkader jaratsa da, aqarga kelex bowlowno iwzine tiwbenlik sanoj ijdi...
Uzak jolagannan suq, owl jyreginiq ijq tybinnen cokkan bir muq bilen tiwbendegi cjorno cjorlado:
Kowlga tutop iwlim karcogason,
Barop ano helek ijtijmmi?
Karcogano ucorop bowx hawaga,
Chak jazganon elle kytijmmi?
Nijndij kargox tyxti, nijge gine
Owl jigitni kiwrdim, syjdim mijn?
Jekij nijge aqa tijq bowlmagan
Patxa kozo bowlop towdom mijn?..
Owl biraz tonop turdo. Annaro, awor sowlap:
Iwpkeleme mijqa, asol jigit,
Iwtijmin mijn atam tilegin.
Sijniq kanoq tamson, xowl wakotta
Towktap kalson mijnim jyregim... —
dijp cjorlado da iwziniq owronona awdo.
Lekin Ebiwgalijsijna bow chelni de sijzip algan ijdi. Owl jigitke:
— Biwgin sijniq janoqa kijlgende, koznoq kowjononda karcoga bowlor, koz biwlmeqe kijlip kiriw bilen, mine xowxo jawlokno karcoganoq baxona kapla, jowksa helak bowlorsoq, — dijp, sijmije gojlimi bilen jasalgan jawlok bijrdi.
Koz kijlir wakot cjijtkec, Ebiwgalijsijna chelwefriwxniq biwlmesin Hindstan tijresindegi Musakija owtrawondago bir xeherniq jurtlarondago biwlmelerge uchxatop bijzedi hem xowndagoca ijtip ax mecjlisi ezirledi. Tabonga xowl owtraw tijresindegi sowlarda gona bowla turgan fijl balogo ijtin kowjdo.
Koz biwlmege kijlip kirdi. Karcogano cjijbermekci bowldo. Chelwefriwx tijz gine karcoganoq ystine jawlokno jabop ylgirdi, karcoga helak bowldo.
Chelwefriwx, kozga iwpkelep, bir cjor cjorlado:
Bilmij ijdim chesret nij ijkenin,
Jyregime zeher owt saldoq.
Cjanom sijqa xowlaj kadirsizmi?
Alaj bowlgac, cakorop nijk aldoq?
Owl iwziniq iwpke siwzlerin syjlewde dewam ijtti:
— Ij giwzeller sultano! Mijn owramda chelwe satop jyrgende, siz mijni sarajga cakorop almagan bowlsagoz, mijn sizniq nowrlo jyzigizni kiwrmegen bowlsam, bularnoq birsi de bowlmas ijdi. Bow ixlerde baxlap siz iwzigiz gajipli, e chezir gynahsozga mijni helak ijtmekci bowlasoz, — dijdi.
Aqa karxo koz:
— Haj, giwzel jigit! Siz perijmi, cjinmi, elle kiximi? Chalok arasonda bizni nij ycin bulaj rijswaj kolasoz, bizni cjefa cijktiresiz, eger tilegigiz bizniq bilen kowxolow bowlsa, atamnan suragoz, belkij, nijkachlap bijrir, — dijp cjawap kajtardo.
— Ij nazlo ijrkem! — dijdi chelwefriwx. — Mijn cjin de, perij de tiwgil, con kixi. Sizniq xijkilli iwk kixi. Siz mijnim kiwqilimni iwzigizge xowlkader bejledigiz, sizni kiwrmijce mijnim hijc tekhetim jowk. Atagozdan surasam da, owl sizni mijqa bijrmejecek, cynkij siz — zowr patxanoq ijrke kozo, e mijn — jarlo chelwefriwx. Xowqa kiwre, sizni kiwriw ycin, gojlim kycinnen fajdalanam...
Alar uzak syjlextiler, bir-birsine tyrli iwpke siwzler ejtixtiler. Achorda, baroson da unotop, uzak syjixtiler. Xownnan suq jigit, kozno tabonga owtortop, ezirlengen rijzoklarno axawon iwtindi.
Koz tyrli-tyrli rijzoklarno maktoj-maktoj axado. Xowl wakotta Ebilcharijsnoq siwzi ijsine tyxti. Anoq kowllaro kaltoroj baxlado. Xowlaj da owl bir kijsek fijl balogo ijtin, alop, kowljawlogona tyrip, kisesine tokto.
Patxa kozo fijl balogo ijtin alop kajtop Ebilcharijska bijrdi. Muno kiwrgec, Ebilcharijs nijxlerge bilmedi hem, bijk xatlanop:
— Remil taktaso bijk dyris kiwrsetken. Bow balok Hijndstan dijqgizinde gine bowla. Dijmek, owtlo owtraw da xownda bowlorga tijix. Chezir biz cjijnejetciniq izine bijk tijz tyxerbiz, — dijdi.
Bow siwzlerden patxa da bijk xatlando. Ebilcharijsnoq akolona chejran kaldo, Hijndstan patxasona axogoc rewixte chat jazop, annan jerdem surap, ijlciler cjijberdi.
Cjijlkenli kurab ycin cjijl owqajo towro kijlip, ijlciler bijk tijz barop cjijttiler, Hijndstan patxasona chatno hem biwleklerni tapxordolar. Patxa chatno owkop karado. Anda: "Hijndstan dijqgizindegi owtlo bir owtrawda jexewciler tarafonnan bizniq kozobozga karata zowr chyrmetsizlikler kiwrsetile" , — dijp jazolgan ijdi.
Hijndstan patxaso chatno owkodo da but cabop kyldi. Ebilcharijs towronda:
— Achmak, nadan chekijm ijken owl. Hijndstan dijqgizinde xowndoj owtraw barlogon, owl owtrawda owt barlogon bilgen, e owt icinde kixiler jexerge mymkijn tiwgil ijkenine baxo cjijtmegen, owl owtrawga jakon barow da mymkijn tiwgil bijt, — dijdi.
Hijndstan patxaso Mijsor patxasona bulaj dijp chat jazdo: "Biz owl owtraw tijresine barorga batorcolok ijte almojboz. Eger owt icine kirip jyrirge kycinnen kijlse, xowl achmak chekijmigizniq iwzin munda cjijberigiz. Owl baxlap kirse, biz anoq artonnan barorboz".
Ijlciler chatno alop kajtop patxaga bijrdiler. Chatno owkogac, patxa Ebilcharijsno bijk kato erledi:
— Sijn achmak kixi ijkensiq. Sijnde gojlim de, chijkmet te jowk ijken! Mijni, zowr raschodlar tutop, Hijndstanga ijlciler cjijberirge mecjbiwr ijttiq. Chowrlokka tyxirdiq, — dijdi.
Bow — Ebilcharijska bijk awor tujoldo. Nij ixlerge, nij ejtirge bilmij aptorap kaldo. Cjijr jarolsa, cjijr tijxigine kirip kijterdej bowlop ujaldo.
Ebiwgalijsijna birkynni mowncaga bardo. Lekin jowonop cokkannan suq gona, mownca chowcjasona tiwlerge akcaso jowklogon bildi. Akca kijtirgenci jawlogon kaldorop turorga owjlasa da, mownca chowcjaso rijza bowlmado: owl bijk nacar, achmak, kumsoz kixi ijdi. Ebiwgalijsijnano exeki siwzler bilen chowrlado.
Cijtten toqlap turowcolardan birsi:
— Haj, mowncaco efendi! Ijki tijin akca ycin derwijx kixini xowlkader mescherelijsiq. Me, anoq ycin iwzim bijrijm, — dijp, ijki tijin akca cogarop bijrdi.
Ebiwgalijsijna akca bijriwcige zowr rechmetler ejtti, lekin mownca chowcjasonnan iwc alorga tiledi. Owl, mowncaga kirip, mownca mijci janonda nijdir ixledi. Xowl minuttan mowncada owt bitip, cjololok siwrile baxlado. Uzak ta iwtmij, mownca icinde kycli salkon baxlando. Sowlar katto, stinalar ap-ak kar bilen kaplando. Kixiler dir-dir kaltorojlar, tijz gine kijinip, cjolonor ycin, toxka cogarga axogalar. Kixilerniq cecleri buzlanop kata, ajaklaro ijdenge jaboxa da kowptarop ala almojca cjefalanalar ijdi.
Mowncaco, aptorap, mowncaga iwzi kirip karado, anda kar bilen buzdan baxka nerse kiwrmedi. Az gona wakot icinde yxip iwle jazdo. Tijzrek toxka cogop jygirdi. Xownnan suq gona iwziniq zowr jalgox ixlegenin sijzip aldo. Derwijxni izlep karasa da taba almado.
Cheber patxaga da barop cjijtti. Ebilcharijs patxaga:
— Chyrmetli padijxahom! Mownca wakojgasonoq bizge kiwp nerselerni acowo mymkijn. Mijn chezir ixniq tybin aqladom: bow xeherde sijmije gojlimin bijk jachxo biliwci bir kixi bowlorga tijix. Mowncacono cakorop alojk ta anoq jerdemi bilen owl kixini izlep tabarboz, — dijdi.
Hijndstan wakojgasonnan suq patxanoq Ebilcharijska oxanoco bite jazgan ijdi. Xowlaj da wezijrleri Ebilcharijsno jaklagac, patxa mowncacono cakortorga rijza bowldo.
Mowncacono cakorop kijtirdiler.
— Eger owl derwijxni kiwrseq tanor ijdiqmi? — dijp suradolar.
— Elbette, tanormon, — dijdi owl. Ano xeherden derwijxni izlerge cogarop cjijberdiler.
Ebiwgalijsijna iwzin izlewlerin bildi. Cynkij anoq kixi kiwzine kiwrinmij jyrij turgan jigitleri bar, herwakot alar kijlip cheber ijtip turalar ijdi. Owl iwzi de jexirine, ijchfa gojlimi jerdemi bilen kiwzge kiwrinmijce jyrij alor ijdi, lekijn jiwrij alaj ixlemedi. Kijrisince, herkim kiwrirlik bir cjijrde owtorop turorga bowldo. Izlewciler ano kiwrdiler. Mowncaco:
— Mine owl derwijx xowxo kixi! — dijdi.
Tijz gine barop, sowbaxona cheber bijrdiler. Sowbaxo, kijlip cjijtip, Ebiwgalijsijnanoq jakasona jaboxto:
— Sijn kajda kacop jyrijsiq? Sijni sarajga cakoralar, ejde, kijttik! — dijp ystirerge tutondo.
Aqa karxo Ebiwgalijsijna:
— Mijn bir fekhijr kiximin. Sarajda hijc ixim jowk, — dijse de, aj-wajona karamoj, ystirep alop kijttiler.
Xowl arada Ebiwgalijsijna kojefetin iwzgertti: iwzi de sowbaxo kojefetine kirdi. Ebiwgalijsijna da, sowbaxonoq jakasona jaboxop:
— Kajda kacop jyrijsiq, ejde, sijni sarajga cakoralar, — dijp ystirij baxlado.
Cjojolgan kixiler bularno kiwrip, "kara, ijki sowbaxo sowgoxa" dijp, kozoksonop karap turdolar.
Xowlaj jakalaxop, alar patxa sarajona barop kirdiler. Con sowbaxo, kiwz jexi bilen jolap:
— Ij padijxahom! Tutop kijtirirge kowxkan kixigiz, wallahij, xowxo. Owl sijchirci ijken, mijn ano barop tutkac, iwzi de sowbaxona ewirildi. Ano cjezalagoz, — dijdi.
Sowbaxo kojefetindegi Ebiwgalijsijna da, jolagan bowlop, xowno owk kabatlado. Bularnoq kajso con sowbaxo ijkenin, kajsona cjeza bijrirge kijrekligin bilmij aptorap kaldolar.
Bow wakot xeherniq kazojo da sarajda ijdi.
— Bularno nij ixletirge? — dijp, aqa suraw bijrdiler.
Owl:
— Aj-wajlarona karamojca, ijkisin de darga asarga kijrek. Bir sowbaxo iwlgennen elle nij bowlmas! — dijdi.
Alarno asarga karar koldolar. Bow cheber bytin xeherge taraldo. Chelwefriwx te bijk tijren kajgoga tyxti.
Lekin Ebiwgalijsijnaga bow jowlo da iwziniq gojlimi jerdem ijtti: owl iwzin asarga ezirlengen bax cjelladno sowbaxo kojefetine kirtti, iwzin bax cjelladka ejlendirdi. Jerdemci cjelladlarga kowxop, sowbaxo bilen bax cjelladno astordo. Patxa janona barop:
— Padijxahom, sultanom! Emirigiz cjijrine cjijtkirildi, — dijdi. Xownnan suq iwzi jowk bowldo.
Birazdan asolgan kixilerniq sowbaxo bilen bax cjellad ijkenin bildiler. Xeher chalko bow ijki jawoznoq iwliwine bijk xatlando. Baro tijk patxa gona bijk burcoldo. Owl kazojno cakorop aldo da:
— Bow ixke sijn sebepci. Sijniq kijqexiq bilen ijq oxanoclo ijki arka tajanocomnan ajoroldom, — dijp, bijk kato acowlando.
Lekin Ebiwgalijsijna kazojno bulaj gona kaldororga tilemedi. Chalokka kiwp cjebirler kijtirgen bow chakijmni barlok kixiler arasonda adem mescheresi jasap, patxanoq iwzi tarafonnan aqa cjeza bijrdirtti.
VI. KUMSOZLOK BELESI
Chelwefriwx her kyn kijc koznoq iwz janona kijliwi bilen gine kaneghetlenmedi, kyndizlerin iwzi de anoq sarajona barop jyrirge tiledi. Ebiwgalijsijnaga jalonop, ijchfa gojlimin yjretiwin iwtindi.
Ebiwgalijsijna baxta:
— Sijn ijchfa gojlimin tilese nijndij tijixsiz owronda fajdalanop helak bowlorsoq, — dijp, bow gojlimni yjretirge tilemedi. Lekin jigit bijk nok weghdeler bijrgec, ano, kiwzlerine ijchfa syrmesi syrtip, kixi kiwzine kiwrinmij jyrirge yjretti.
Kynnerden bir kynni chelwefriwx, kiwzine ijchfa syrmesi syrtip, sarajga kijtti. Jowlda barganda, aqa kixiler kijlip berildiler. Kimge berilgennerin bilmediler, kowrkoxop, jygire-jygire kijtip bardolar.
Jigit sarajga barop kirdi, ano birkim de kiwrmedi. Koz biwlmesine iwtti. Bow wakotta koz iwziniq cjarijeleri bilen syjlexip owtora ijdi. Chelwefriwx biwlmedegi zijnnetlerge, cjijhazlarga, baronnan da bijgrek koznoq nowrlo jyzine suklanop karap turdo.
Mine ax-sow ezirlediler, ystelge tyrli-tyrli rijzoklar kijtirdiler. Axarga owtordolar. Chelwefriwxniq de axojso bijk kijlgen ijdi, tabonga barop owtorop axoj baxlado.
Tabonda axamloklar iwzlerinnen-iwzleri kiwterileler de jowgalalar. Muno kiwrip, cjarijeler de, patxa kozo da gacjepke kaldolar. Axawdan towktap, bir-birsine karaxtolar.
Cjarijeler cogop kijtkec, chelwefriwx, patxa kozo janona kijlip, anoq mowjonona saroldo. Koz, kiwrinmegen gewdeniq mowjonona sarolowon sijzip, bijk kowrokto, aco tawox bilen kockorop cjijberdi.
Chelwefriwx:
— Tawoxlanma, beghrim, bow — mijn! Kijcke kader tiwzerge saborom kalmado, xowlaj jexirinip, sijniq janoqa kijldim, gafow ijt! — dijdi. Koz agarondo, kiwgerindi, tysi kijtti. Kowrokto. Chelwefriwxni cjin jigiti dijp xijkleniwi tagon da kycejdi. "Munoq suqo nij bilen biter?" — dijp, bijk burcoldo.
Jigit, kijcke kader sarajda turop, kozno jowatorga toroxto. Iwziniq her kyn kijc kiwrine turgan jigit ijkenine kozno oxandororga tiledi. Kijcin, sawbowllaxop, sarajdan kijtip bardo.
Jigit kijtkec, koz bow wakojgano iwziniq dejesine syjledi. Owl muno patxaga ijrixtirdi. Patxa, nijxlerge bilmijce, kara kajgoga tyxti, xaxop kaldo. Bow towroda tagon Ebilcharijs bilen kijqexti. Ebilcharijs aqa:
— Bow cjin ixi tiwgil. Bow jigit ijchfa gojlimin biliwci kixi bowlorga tijix. Lekin ano kowlga tyxirirge bowla, — dijdi hem nijcik ix ijterge kijrekligin yjretti.
Ijkinci kynni chelwefriwx tagon sarajga kijldi. Patxa kozonoq biwlmesine kirip, iwziniq kijlgenligin bildirdi. Koz ano acok jyz bilen karxo aldo, bir jumox tapkan bowlop cogop kijtti. Jigit biwlmede biriwzi gine kaldo.
Koz cokkac, ijxikni toxtan bijklep aldolar. Ebilcharijska cheber ijttiler. Anoq kiwrsetmesi bowjonca, biwlme icine tytin cjijbere baxladolar. Chelwefriwx, iwziniq tuzakka ilegiwin sijzip, bijk burcoldo.
Biwlmege tytin towlgannan-towla bardo. Jigitniq kiwzine tytin kirip, jexi aga baxlado. Jex bilen syrme de jowola bardo.
Chelwefriwx stinadago kyzgige barop karagac aptorap kaldo: anoq bir kiwzindegi syrme jowolop bitken de, jarto gewdesi kiwrine baxlagan.
Ijxik bowjondago kickine terezeden kiwzetip turowcolar da, biwlmede jarto baxlo jarto gewdeniq jyrgenin kiwrip, bijk kowrkoxtolar.
Ebilcharijs alarga:
— Siz annan kowrokmagoz, tijzden anoq bytin gewdesin de kiwre baxlarboz, — dijdi, tagon da kyclirek tytin cjijberirge kowxto.
Tytin cjijberiwni kycejtkennen-kycejttiler, ijkinci kiwzdegi syrme de jowolop bitti. Xowlaj ijtip, jigitniq bytin gewdesi kiwrine baxlado. Ano tutop aldolar da patxa karxona alop bardolar. Patxa birjowlo birnijce suraw bijrdi:
— Ij jigit, sijn kim? Ataq kim? Sijqa bow kader chijkmetlerni yjretken derwijx kim?
Chelwefriwx beladen kutolowno ymit ijtmedi. "Mijni barobir bitirirler, mijni iwtirirler ijndi", — dijp owjlado. "Nijkader gine kossalar da, Ebiwgalijsijna towronda bir siwz de ejtmem, ano duxmannar kowlona bijrmem!" — dijdi. Patxanoq herbir surawona karxo tijk turow bilen cjawap bijrdi. E kat-kat suroj baxlagac, tiwbendegi cjorno cjorlado:
Baxom dowcar bowldo mechebbetke,
Tijq bowlmagan jarga tardom mijn.
Xawlap cecek atkan wakotomda,
Kyzgi gyldej xijqdim, sowldom mijn.
Syjgen jarom kurgan kapkon basto,
Mijn iwlerge mecjbiwr bowlamon.
Hem, leghnetlep kara jazmoxomno,
Iwlim kytip basop turamon...
Suramagoz mijnnen birnerse de!
Ejte almojm xownnan artokno.
Wycjdanomno satmojm birnijge de,
Kyte almojm sizden chaklokno...
Patxanoq bijk acowo cokto.
— Alogoz bow jawozno, kijribitken jigitni! Chezir iwk baxon kijsip, kanon agozogoz, — dijp bujordo.
Lekin Ebilcharijs bilen wezijrler patxaga bulaj dijp kijqex bijrdiler:
— Ij byjik padijxahoboz! Kozogoznoq bow jigit bilen bowlgan macjaraso bytin dynjaga fax bowldo. Eger siz, jigitniq tutolganon chalokka bildirmijce, sarajda gona baxon kijstirsegiz, muqa hijckim oxanmas. "Patxa, iwziniq kozon aklaw ycin, gynahsoz bir jigitniq baxon kijstirgen", — dijp, gajbet syjlerler. Xowqa kiwre ano baxta noklo sak astonda xeher bowjonca jyrtirge, bytin chalok aldonda rijswaj kolop, gajibin fax ijterge, annaro gona baxon kijserge kijrek. Bytin chalokka gojbret bowlson! — dijdiler.
Patxa bow kijqexke kiwndi. Jigitni sowbaxona tapxorop ejtti:
— Bow bedbechitni, baraban kagop, meschere kolop, xeher bowjonca jyrtigiz. Cjijdi kyn jyrtkennen suq, xeher kapkasona asop iwtirigiz. Bir atna bowjona gewdesi xownda asolonop turson, herkim kiwrsin, gojbret alson. Patxanoq nij derecjede kycli ijkenin bilsinner! — dijdi.
Chelwefriwxni owram bowjlap jyrtirge alop cogop kijttiler. Mynadijler bow towroda owramnarda, mejdannarda, bazarlarda kockorop, chalokka bildirip jyrdiler: "Padijxah kozon ijntiktirip, cjefalap jyrgen zowr cjijnejetci tutoldo, owl tijzden xeher kapkasona asolacak!" — dijdiler.
Barlok owramnar chalok bilen towldo. Herkim "nij bowlor ijndi?.." dijp kyte ijdi.
Ebiwgalijsijna da, bow cheberni ijxitip, owramga cokto. Owl bir bazar catona barop owtordo. Kowl-ajaklaro bugawlanop, tyrli cjezalar, mescherewler astonda kijliwci chelwefriwxni kiwrdi. Ano bijk kozgando. Chelwefriwxke taba karap, kowlo bilen bir kijzendi — bugawlar, colborlar yzildiler, xoltorap kujoldolar, chelwefriwx jowk bowldo. Sakcolar da, chalok ta bijk aptorap kaldolar, eli anda, eli munda jygirip, jigitni izlep karadolar, lekin bir cjijrden de taba almadolar.
Bow wakotta ijndi owl iwziniq kijbitinde owtora, baxonnan iwtkennerni Ebiwgalijsijnaga bejne-bejne syjlij ijdi. ~
VII. SARAJ HAMAN TONOCLANMADO
Xowxo wakojgadan suq patxa kozo kijclerin sarajdan jowgalop turmoj baxlado. Patxa da biraz tonoclando.
Lekin bow uzakka barmado.
Chelwefriwx, Ebiwgalijsijnadan ujalop, koz towronda unotkan kibik jyrse de, kynner iwtken sajon, anoq codamo bite bardo. Owl kozno yzilip sagona, nijcik kine bowlsa da ano tagon kiwresi kijle ijdi. Sargajdo, kijpken zeghfran kibik bowldo, axaw-iciwden kaldo.
Birkynni kijcke taba jalgozo gona biwlmede koz towronda owjlap, kiwz jexlerin tiwgip owtorganda, Ebiwgalijsijna kijlip kirdi. Chelwefriwx janona kijlip, bilmegenge salonop, suraw bijrdi:
— Nijge bulaj muqajop, jolap owtorasoq?
— Helim awor, efendim.
— Kiwziqe ijhfa syrmesi tartop, sarajga barop kara...
Chelwefriwx iwzine tyrttirip ejtken bow siwzge cjawap bijrmedi. Xowl kijlix owtorowonda dewam ijtti.
Chelwefriwxniq helin kiwrip, Ebiwgalijsijna bijk kozgando. Aqa jerdem ijterge owjlado, nijlerdir ixledi, xowl minutta koz biwlmege kijlip kirdi.
Karxonda patxa kozo basop turganon kiwrgec, chelwefriwx, xatlogonnan nij ixlerge bilmijce, Ebiwgalijsijnanoq ajagona jogoldo. Annaro koznoq mowjonona saroldo. Tijli kixi xijkilli eli kyle, eli joloj, nij ejtirge, nij kolorga bilmij aptoroj ijdi.
Koz da jigitni bijk jowksona, bijk sagona baxlagan ijdi. Baxta birnijce kyn tonoclap turgan kibik bowlsa da, bow tonoclok ano jaloktorgan ijdi.
Alar bow kijcni tagon birge iwtkerdiler. Jigit, iwzin tuttorgan ycin, kozga iwpkeledi. Lekin kycli mehebbet hem koznoq ijrkelew siwzleri bow iwpkelerni bitirdiler...
Az gona wakot tonoc turgan patxa sarajon xowxo kynnen baxlap tagon burcow hem acow basto. Patxa wezijrlerin cjojop kijqex ijtti. Ahorda bir kararga kijldiler: kozno, kijimnerin aloxtorop, xeher bowjonca alop jyrirge owjladolar. Belkij, owl iwzi kijlip jyrij turgan jurtno tanop kiwrsetir, dijdiler. Tyrli iwgitler bilen kozno da muqa kiwndirdiler. Owl: "Atam jigit bilen kijlixirge, mijni aqa jerexirge tilijdir", — dijp owjlado.
Kiwp kynner jyrij turgac, alar chelwefriwx jexij turgan owramga kijlip kirdiler. Koz, chelwefriwxniq yjin tanop, sakcolarga kiwrsetti. Bijk tijz patxaga heber ijttiler. Patxa jurt janona birnijce sakco kowjdo. Alar jigitniq yjinnen kiwzlerin de almadolar.
Lekin bow hejleler baro da Ebiwgalijsijnaga bijlgili bowldo, hem alarga karata tijixli caralar da kiwrildi.
Patxa bilen Ebilcharijs hem kurallo sakcolar, cibin de ucormoj, chelwefriwxniq ijxigin saklarga kirixtiler. Alar biwgin cjijnejetcini hijcxijksiz tutop alacaklarona oxandolar.
Uzak ta iwtmedi, koz, hawada ucop kijlgen kibik, chelwefriwxniq yjine kijlip cjijtti de ijxikten kirip kijtti. Koz artonnan patxa bilen Ebilcharijs ta, ijxik kagop, icke kirdiler. Nij kiwzleri bilen kiwrsinner, bir biwlmede koz bilen jigit syjlexip owtoralar, e pucmakta nijndijdir bir kart, baxon aska bygip, owjlanop owtora ijdi. Bow Ebiwgalijsijna ijdi.
Ebiwgalijsijna Ebilcharijsno tanodo, lekin tanoganlogon bildirmedi, iwzin de tanotmaska toroxto.
Ebiwgalijsijna alarga kiwterilip karado. Xowl minutta yjge kirgen barlok kixiler de tilsiz kaldolar, syjlexe almojca aptorap bittiler.
Ebiwgalijsijna, chelwefriwxke karap:
— Kownaklarga helwe kijtir, — dijdi.
Jigit bir tabak helwe kijtirip kowjdo.
Ebiwgalijsijna kownaklarno kostoj-kostoj axatto:
— Bujorogoz, kownaklar, axagoz! — dijdi.
Kownaklar, jutloga-jutloga, helwe axoj baxladolar. Az gona tilleri de acoldo.
— Bijgrek tatlo helwe ijken! — dijdi patxa.
Ebiwgalijsijna:
— Ij hyrmetli patxa! Ulo baxogozno kici ijtip mijnim yjime kijldigiz, helwemnen awoz ijttigiz, ijndi bir iwtinicibizni toqlagoz: mine bow jigit — mijnim owlom. Owl sizniq kozogozno syja. Kozogoz da ano jarata. Biz, fekhijrler, sizniq kozogozno suramakco bowlaboz, nij ejtirsiz? — dijdi.
Patxanoq acowdan jyzi kara janop kijtti. Lekin bir siwz de ejtmedi.
Ebilcharijs, iwziniq bilgennerinnen fajdalanop, bularno nijcik te ilektirip alorga tilij, lekin birnij de ixlij almoj ijdi.
Ebiwgalijsijnanoq acowo kijldi. Xowxo kader hijkmetler kiwrip te ijpke kijlmegen kixiler bilen artok syjlexip turowno owronsoz sanado. Helwe ystinde bir cibin ucop jyrij ijdi, xowno tutop aldo da patxa bilen Ebilcharijsnoq kijimnerinnen birer byrtik nicke cjip soworop cogardo. Owl, cjiplerni cibin ajagona bejlep, cibinni terezeden ucortop cjijberdi.
Cibin jowgaroga-jowgaroga kiwterildi. Mingen sajon iwse, zowraja bardo. Owl zowr bir kuxka ewirildi. Anoq ajagona bejlengen cjipler uzon, jowan arkanga ejlendiler.
Biwlmedegi kixiler muno kiwrip ijsleri kijtip turgan arada, kijnet patxa bilen Ebilcharijs jowgaroga kiwterile baxladolar. Alar eligi zowr kuxka ewirilgen cibin artonnan kalon arkan bilen hawaga kiwterildiler. Kiwterilgen sajon tijzrek-tijzrek barop, bytinlej kiwzden jowgaldolar. Alarga ijndi hezir cjijr jyzi kiwrinmij baxlado.
Ezmi-kiwpmi xowlaj ucop bargac, alar ekrinlep cjijrge tyxe baxladolar. Bijk uzak tyxtiler, tyxe-tyxe alcjop bittiler. Nijhejet, iwzlerin zowr bir jurt icinde kiwrdiler. Annan cogarga ijxik tapmojca aptoradolar. Nekh bir tewlik izlep jyrgennen suq, bir ijxik kiwrindi. Kowrkop kona ijxikni acop toxka coksalar, dynjada tijqi bowlmagan zowr hem matowr bir bakca kiwrdiler. Anda herbir agac korok tyrli cecek ata. Herbir agacnoq baxonda, korok tyrli tawox bilen sajrap, korok kux owtora. Alarnoq matowr awazlarona ciltirep akkan cijxme tawoxlaro kowxolop, tebijgoj bir muzoka barlokka kijle. Bow muzokadan kulaklar rehetlene, kiwqilge xatlok towla.
Birnijkader wakot bakcano tamaxa kolop jyrgennen suq, patxa bilen Ebilcharijs bir kapkaga kijlip cjijttiler. Kapkano acop, toxka cokannar ijdi, patxanoq iwz sarajonda bowldolar.
Patxa bilen Ebilcharijs sarajda bijk uzak ijslerin cjoja almoj owtordolar. Baxlaronnan iwtkennerni owjlap, nij ixlerge bilmijce aptorap kaldolar. Xownnan suq Ebilcharijs, awor sowlap:
— Bow ixler baroso da sijmije hem kijmije gojlimneri bilen ixleneler. Bow xeherde bow hijkmetlerni kiwrsetiwci, xowxo gojlimnerni bijk jachxo biliwci bir kixi bowlorga tijix. Mijnim owjomca, owl mijnim birtowganom Ebiwgalijsijna bowlsa kijrek. Owl kici jexten iwk bijk hijkmetli kixi ijdi. Biz anoq bilen birge bir jol megarede gojlim aldok. Owl, iwziniq iwte zijrekligi arkasonda, kiwresiq, mijqa karaganda kiwbrek bilim algan, hem ano cjijqiw, anoq bilen kyrexiw kojon bowlor, — dijdi.
Lekin patxa kijriliginnen kajtmado.
— Mijqa anoq kajda turganlogon biliw kadirli ijdi, hezir ijndi mijn muno bildim. Kural kyci bilen kowlga tyxirirmin! — dijp cjijkirinip kowjdo.
Patxanoq bujorogo bowjonca, bytin xeherni gasker bilen curnap aldolar. Patxa iwziniq bir cawoxon cakorop kirtti de chelwefriwxni tutop kijtirirge kowxto. Cawox, chelwefriwx kijbitine barop:
— Ejdegiz, tijz bowlogoz, sizni patxa sarajonda kyteler, — dijp cjijltirete baxlado.
Ebiwgalijsijna, annan kylip:
— Siz jalgoxasoz, cawox efendi! Bizniq saraj bilen birtyrli de ixibiz jowk, sizge baxka birer kixini izlerge kowxkannardor, — dijp cjawap bijrdi.
Cawox, awozonnan tykirikler cecip:
— Kiwp syjlenip turma! — dijp, kowlondago tajago bilen Ebiwgalijsijnaga kijzendi.
Ebiwgalijsijna, anoq tajagon tutop:
— Majmol bowl! — dijdi.
Cawox majmolga ewirildi. Ebiwgalijsijna, anoq mowjonona baw bejlep, owramga alop cogop kijtti, kixi kylkisine kaldorop, owram bowjonca bijitip jyrdi, majmolga ewirilgen cawox tyrlice kolando: sijkirdi, owram bowjonca bijip bardo. Lekin aqarda eli kixi aqo bitmegen, xowqa kiwre owl bijk howrlando. Temem arop, helden tajdo.
Cawox uzak kajtmoj turgac, patxa, elle birer hel bowldomo ijken dijp, ijkinci cawoxno cjijberdi.
Bow cawox kijlgende, Ebiwgalijsijna, majmolon cjijteklep, helwe kijbitine kajtkan ijdi ijndi. Cawox aqa suraw bijrdi:
— Patxa tarafonnan cjijberilgen cawox kajda?
Bir cjawap ta bijrmediler. Majmol, kiwlerin tikep, cawoxka karap tura ijdi.
Cawox tagon suraw bijrdi — cjawap kajtarmadolar. Cawox, tajagon kiwterip, Ebiwgalijsijnaga akordo:
— Taxla majmoloqno, ejde sarajga! Sijni patxa kyte, — dijdi.
Ebiwgalijsijna anoq tajagon tutop aldo da:
— Kecje bowl! — dijdi.
Cawox xownda owk uzon junlo, zowr mygizli kecjege ewirildi. Ebiwgalijsijna, majmolno kecjege atlandorop, alarno bazarga alop kijtti.
Patxa ycinci cawoxno cjijberdi. Ebiwgalijsijna ano itke ejlendirdi.
Patxa bir-bir artlo jaqadan-jaqa cawoxlar cjijbere turdo, Ebiwgalijsijna alarnoq kajson xakalga, kajson fijlge, kajson baxka hajwanga ewirildire bardo. Xowlaj ijtip, elle nijkader hajwannar barlokka kijldi. Ebiwgalijsijna, zowr bir hajwannar bakcaso acop, alarno halokka kiwrsete baxlado. Muqa kader bow xeherde mundoj kylki hajwannarno kiwrgenneri jowk ijdi eli. Halok bakcaga agolop kijle baxlado. Ebiwgalijsijna, bow hajwannarno kiwrsetip, bijk kiwp akca cjojdo.
Xowlaj bajtak meshere kolgannan suq, alarnoq aqnaron hem syjlexiwlerin kijri kajtardo. Alar, Ebiwgalijsijnanoq ajagona jogolop, towpasloklaro ycin gafow iwtindiler. Xownnan suq Ebiwgalijsijna alarno tagon kixi kojefetine kirtti hem:
— Barogoz, patxagoz janona kajtop, kiwrgennerigizni syjlegiz! — dijp kowop cjijberdi.
Cawoxlar sarajga kajttolar, patxa alarga:
— Kajda jyrdigiz? — dijp suraw bijrgec, baroso birjowlo:
— Owram bowjonca kixi kyldirip jyrdik, — dijp cjawap bijrdiler hem nij bowlganon syjlediler.
Patxanoq acowo cijginnen artto. Kutorgan it kibik, ijrinnerin cejnep:
— Kijtirigiz at, kijtirigiz kural, ezirlegiz gasker! Iwzim baram! Owl derwijxniq cjanon cjehennemge cjijberem! — dijp kockordo.
Ebilcharijs bilen wezijrler aqa:
— Jowk bilen jyrmegiz, padijxahoboz! — dijp karasalar da towktata almadolar.
gasker cjojoldo. Patxaga at hem kural bijrdiler. Patxa iwziniq gaskeri bilen chelwefriwxniq kijbitine taba jiwneldi. Kijbitke jakonlaxkac, patxa:
— Derwijxniq biwlmesin kamap alogoz, owt tyrtigiz! — dijp komanda bijrdi.
Hawada jalangac koloclar, syqgiler jaltorado, gasker bytin jurtno kamap aldo.
Ebiwgalijsijna muno kiwrdi, jukoga kijtken kixi kibik, baxon bygip biraz owtordo. Uzak ta iwtmedi, kijbitten jachxo kurallangan atlo hem cjejewli gaskerler cogop, patxa gaskerlerine karxo tizile baxladolar. Ijki jyz miq gasker safka basto. Birazdan ak at ystinde mehabet kojefetli ak sakallo bir kixi cokto. Owl gajretli awaz bilen patxa gaskerlerine karxo owt acarga komanda bijrdi. Bow Ebiwgalijsijna iwzi ijdi. Kycli sowgox baxlanop kijtti. Koloclar coqloj, atlar kixnij, kixiler oqgoraxalar, anda da, munda da "ah-wah" dijgen tawoxlar ijxitile. Owram gyr kijle.
Bow helni kiwrip, xeher halko, jurtlaron, kijbitlerin taxlap, owrmannarga kacop bittiler. Kan kujowga sebepci bowlgan ycin, alar patxaga bijk acowlandolar.
Bir seghet wakot iwtiwge, patxa gaskerleriniq heli temam nacarlando. Alar cijgine, kaca baxladolar.
Ebiwgalijsijna:
— Birsin de kacormagoz! — dijp ferman bijrdi. Xowl owk wakotta patxaga hat jazdo. Bow hatta "Je, bizniq bilen kijlixip, kozoqno bijresiq, je bytin xeheriqni harap ijttiresiq" dijp jazolgan ijdi.
Patxa kozon bijrirge rijza bowldo.
Sowgox towktatoldo. Ebiwgalijsijnanoq gaskerleri birem-birem helwe kijbitine kirip jowgala bardolar.
VIII. EBIWGALIJSIJNA PATXA SARAJONDA
Patxa, iwziniq wezijrlerin cjojop, kijqexme iwtkerdi. Kozon chelwefriwxke bijrirge weghde ijtiwine bijk iwkingenligin bildirdi. Patxa baxo bilen iwziniq kozon gadij bir helwe pixiriwcige bijrirge howrlana ijdi owl.
Saraj halko, oxanoclo bir kixini cjijberip, Ebiwgalijsijnano sarajga cakororga, jachxolok bilen iwtinip kararga kijqex bijrdi. Patxanoq ijq jakon kixilerinnen birsin yndew bilen Ebiwgalijsijnaga cjijberdiler.
Yndewci kijliwge, Ebiwgalijsijna bijk zowr bir bakca iwstirip kowjdo. Owl bakcanoq icinde zowr bir saraj bar. Sarajnoq owrtasonda gajet zijnnetli alton tehit tura. Tehit ystinde kojmmetli asoltaxlar bilen bijzelgen, tacj kijgen ak sakallo patxa owtora. Tijre-jagon wezijrler curnap algannar. Saraj hem tehit tijresinde muqarco kiwrilmegen rewixte jachxo kijingen jalangac koloclo sakcolar basop tura.
Patxanoq ijlcisi, muno kiwrip, temam hajranga kaldo. Cynkij iwz patxasonoq sarajonda anoq bow bajloklarnoq miqnen birin de kiwrgeni jowk ijdi.
Yndewci tehitte owtorowco kixige barop selem bijrdi. Aqa owron kiwrsettiler, owronga owtorgac, icimlikler bijrdiler. Ystine — kojmmetli kijimner, baxona asoltaxlar bilen bijzelgen zijnnetli tacj kijdirdiler.
Xowlar bilen mawogop, ijlci, iwziniq ejtesi siwzin ejte almojca, patxa sarajona kajtop kijtti. Kajtkac karasa, nij kiwzi bilen kiwrsin: ystinde ijski copta, baxonda karboz kabogo... Sarajda annan but cabop kyle baxladolar. Ijlci, baxonnan iwtkennerni syjlep, saraj halkon xakkatordo. Tijk patxa gona muqa oxanmado.
— Owl derwijxka andoj sarajlar kajdan kijlsin?! — dijdi.
Jaqadan kijqexkennen suq, Ebiwgalijsijnano cakororga Ebilcharijsno cjijberirge bowldolar. Ebilcharijs bow tekhdijmni kabowl ijtti hem, atka minip, chelwefriwxniq kijbitine kijtti.
Ebiwgalijsijna iwziniq towganon bijk ulolap karxo aldo hem zowr hyrmetler kiwrsetti. Alar, bir-birsinnen ajoroloxkannan suq baxlaronnan iwtkennerni syjlexip, uzak owtordolar. Xownnan suq Ebilcharijs iwziniq munda nij ycin kijliwi towronda ejtti. Aqa karxo Ebiwgalijsijna:
— Ijzgilikni bilmij turgan, kijribitken patxagoz ycin tiwgil, towgan kardexim cakororga kijlgenge gine mijn anda baram, — dijp cjawap bijrdi.
Yjden coktolar. Ebiwgalijsijna iwziniq tajanop jyrij turgan tajagona: "At bowl!" — dijdi, tajak ijerlegen argamak atka ejlendi. Ebiwgalijsijna, xowl atka minip, Ebilcharijs bilen birlikte sarajga kijtti.
Saraj janonda alarno alkoxlap karxo aldolar. Saraj icinde patxa iwzi Ebiwgalijsijnano uloloklap karxolado. Toxko kojefetine karaganda, owl gadij bir derwijx, e tikelip jyzine karagan kixi anoq zowr akol ijesi ijkenin aqlarlok ijdi. Patxa, Ebiwgalijsijnaga kowl bijrip kiwrixip, ano iwz janona owtortto hem hyrmet ijtiw baxlando.
Birazdan patxa:
— Ij memleketibizniq byjik akol ijesi! Siz iwzigizniq hijkmetlerigizden kajbirlerin saraj halkona kiwrsete almassozmo? — dijdi.
— Bax ysti, — dijdi Ebiwgalijsijna, — sizniq ycin birni tiwgil, bijxni kiwrsete alam.
Ebiwgalijsijna bir legen bilen sow kijtirirge kowxto. Kijtirdiler. Ebiwgalijsijna:
— Mine xowl sowga karagoz, lekin nij kiwrsegiz de, bir-birigizge ejtmegiz, — dijdi.
Baxta saraj kixilerinnen birnijcesi, legendegi sowga karap, tyrli gacjep kiwrinixler kiwrdiler. Annaro patxa iwzi karamakco bowldo. Owl sowga kiwzin tikep turdo-turdo da birnerse de kiwre almagac:
— Mijn sowdan baxka ejbir kiwrmijm, — dijdi.
— Sabor ijtigiz, kiwrirsiz, — dijdi Ebiwgalijsijna.
Patxa tagon karado, iwzin tijren bir kujoda ijtip kiwrdi. Kujonoq tybine ajaklaron tijdirmekci bowldo — ajaklaro cjijtmedi. Stinaga iwrmelep karado — tutona almado. Jowgaroga karado — kiwk jyzi juldoz zowrlogonda gona bowlop kiwrindi. Sowga bata baxlado — awoz hem buronona sow towldo. Kyc-hel bilen jyze baxlado. Baxo kujo stinasona kijlip berildi; kijri cijgindi — ajaklaro artko stinaga tireldiler; kowllaron cjejgen ijdi — kowllaro jan stinalarga kijlip tireldiler.
Sow xowlkader salkon ijdi: bytin gewdesi, kiwxigip, dir-dir kaltoroj baxlado. Xowlaj azaplana turgac, bawga bejlengen cijlek tyxkenni kiwrdi. Cijlek tyxip cjijtti, patxa, bijk xatlanop, cijlekke jaboxto, jowgaroga kiwterile baxlado. Ijndi kujodan cogam dijgende gine, baw yzilip kijtti.
Patxa, kursago bilen kujoga kijlip tyxip, baka kibik cjejilip jatto.
Kujoga baxona arkolo agac bejlengen arkan tyxirdiler. Arkolo agacka atlanop, arkanno kucaklap, patxa jowgaroga kiwterile baxlado. Uzak ta iwtmedi, owl iwzin kujonoq toxonda kiwrdi. Anoq tijre-jagon gaskerler curnap algan. Ano tutop alop, bijk zowr bir catorga kijtirdiler. Aqlaxolmoj turgan tilde tyrli surawlar bijrdiler. Patxa birnij de aqlamojca aptorap bitti.
Patxa jalangac ijdi, aqarga kijim bijrdiler — kijindi. Aldona ax kowjdolar — axado. Jatarga owron kiwrsettiler — jatto, tijren jukoga kijtti. Bijk tijrlep jukosonnan owjansa, iwzin kum sahrasonda issi kujax astonda kiwrdi: cator da jowk, gasker de jowk. Kujax xowlkader kyjdire, kirip hel alorlok kickine gine bir kiwlege de jowk. Bijk icesi kijlgec, sow izlep kijtti. Lekin kijcke kader jyrip, bir jutom da sow tapmado. Kijc bowldo, karaqgo tyxti, joraktan, jaltorap, bir owt kiwrindi.
Patxa owt janona taba kijtti. Anda kixi axawcolar jexijler ijken. Tixlerin orcjajtop, patxano axarga kijle baxladolar. Birsi kijlip patxano tixlijm dijgende gine, ijkincisi kijlip ano itip cjijbere. Kixi axawcolar iwzara sowgoxa baxladolar. Xowqardan fajdalanop, patxa kacop kijtti. Bijk kowjo agaclo bir owrmanga barop cjijtti. Anda, ciltirep, sow aga ijdi. Ijndi rehetlenip icijm dijp, kozow-kozow atlap, sow janona barsa, sow bowjonda cjijdi baxlo acjdaha tura ijdi. Patxano kiwriwge, acjdaha anoq ystine taxlando. Patxanoq kuto cogop, kockorop cjijberdi. Acjdaha, jutarga tilep, awozon acowga, bir jaktan Ebiwgalijsijna kijlip cokto.
Patxa, kiwz jexi bilen jolap, aqa jalona baxlado:
— Kozgan mijni! Bytin memleketimni al, tijk mijni bow acjdahadan kutkara kiwr! — dijdi.
Ebiwgalijsijna ano bijrgen weghdesin buzmajacagona ant ijttirdi, annaro tajagon siltegen ijdi, acjdaha jowkka cokto.
Patxa kiwzin acop cjijberdi. Owl haman legenge karap tura ijdi. Annaro owronona barop owtordo. Ebiwgalijsijnaga karado. Ebiwgalijsijna mojok astonnan gona kylip owtora. Owl patxaga:
— Tilegigiz bowldomo, xahom?! — dijp suraw bijrdi.
— Artogo bilen, hekijm. Biraz akolobozno baxobozga cjojop jal ijtijk. Annan suq towj jasarboz, — dijdi.
Ebiwgalijsijna patxa hem saraj halko bilen sawbowllaxop kajtop kijtti.
IX. EBILCHARIJS PATXA ALDONDA IWZIN AKLAMAKCO BOWLA
Biraz jal ijtkec, patxa Ebiwgalijsijnaga bijrgen weghdesin tagon buzarga owjlado. Owl, Ebilcharijsno cakorop, aqa iwpkeledi:
— Mijn, sizni bijk zowr akol ijesi dijp bilip, sizden kiwp nerseler ymit ijtken ijdim. Lekin bytin ymitlerim bowxka cokto. Mijnim baxoma kijlgen bow hesretlerni cjijqilejtirge kowlogozdan kijlmedi, — dijp, iwziniq rijzasozlogon bildirdi.
Ebilcharijs bow siwzlerden bijk howrlando, patxano iwziniq hijkmet ijesi kixi bowlowona oxandororga, iwz ijsimine tap tyxirmeske tiledi. Owl iwz-iwzine bulaj dijdi: "Mijn Bagdadtago kibik mownca salormon hem xownoq axa Ebiwgalijsijnano kowlga tyxirirmin".
Xowlaj ijtip, Ebilcharijs, patxaga jarar ycin, iwziniq towganona hojenet ijterge owjlado.
Birnijce kyn icinde xeherniq nekh owrta bir cjijrinde Ebilcharijs Bagdadtago kibik mownca ylgirtti. Mownca towrondago heber bytin xeherge taraldo, ano kiwrir ycin, xeherniq tyrli pucmaklaronnan kixiler kijldi.
Chelwefriwx bilen Ebiwgalijsijna da mowncano kararga kijldiler. Ebiwgalijsijna iwziniq towgano nijndij de bowlsa zarar kijtirir dijp owjlamado, xowqa kiwre birtyrli de saklok caralaro kiwrmedi.
Lekin Ebiwgalijsijna oxanowonda jalgoxto: mowncaga kirip, cijxinip jowona baxlaw bilen, Ebilcharijs aqa iwziniq gojlimi bilen teisijr ijtti. Ebiwgalijsijnanoq tili bejlendi hem akolo baxonnan cokto, hem owl Mijsordan birnijce ajlok jorakloktago bir sahraga barop tyxti.
Ebiwgalijsijna zowr galijm bowlsa da, "towganom mijqa zarar ijtmes" dijp owjawlogon cjowjow sebepli, aqa Ebilcharijsnoq tuzagonnan kutolow kojon bowldo: owl bajtak wakotlar xowl sahrada kalorga mecjbiwr bowldo. Aro bardo, bijri kijldi, bow sahranoq kajdalogon bile almojca aptorap bitti.
Xowlaj jyrij turgac, Ebiwgalijsijna bijk jorakta, bijik taw ijteginde, bir xeher kiwrdi. Xowl xeherge barorga owjlado. Lekin owl jalangac ijdi. Bow kijlix xeherge kiriw owqajsoz bowlganloktan, kyc-hel bilen iwziniq bilgennerin ijsine kijtire aldo, hem bir carxaw barlokka kijldi. Ebiwgalijsijna, xowl carxawga tyrinip, xeherge kirip kijtti.
Bow xeherniq patxaso bijk owsal, bijk exeki bir kixi bowlop, halokno cjebirlep kine tura ijdi. Ijsimi Dijkjanows ijdi. Xeherni patxa xijkilli iwk jawoz, kanickic sakcolar kiwzetip turalar ijdi.
Ebiwgalijsijna xeherge kiriw bilen, ano sakcolar ilektirip aldolar.
— Sijn kim, kajdan kijlesiq? — dijp suradolar.
Ebiwgalijsijna:
— Mijn — ijlsiz-cjijrsiz bir derwijx, sejehet ijtip jyrijm, — dijp cjawap bijrdi.
Sakcolar ano patxa aldona ijlttiler. Patxa, toxko kojefetine karap, annan xijklenip:
— Sijn sijhirci tiwgilmi? — dijp surado.
Ebiwgalijsijnanoq muqa bijk acowo kijldi, owl:
— Mijn sijhir bilen ix ijtmijm, lekin sijniq kibik sijhircilerniq sijhirin kijri kajtara alam, — dijp cjawap bijrdi.
Dijkjanows patxa, acowonnan nijxlerge bilmijce:
— Ehe, sijn xowndoj kiximinij eli? — dijdi, Ebiwgalijsijnano jowk ijterge owjlado.
Xowl arada Ebiwgalijsijna iwzi jowkka cokto. Izlediler-izlediler — taba almadolar. Owl xeher korojondago taxlandok bir jurtka kirip jatkan ijdi.
Dijkjanows patxanoq Cjalowt ijsimli bijk jawoz jerdemcisi bar ijdi. Patxa, Cjalowtno cakorop, Ebiwgalijsijnano izlep tabarga kowxto. Cjalowt ijse: "Bax ysti", — dijp cogop kijtti.
Uzak ta iwtmedi, Cjalowt Ebiwgalijsijnano izlep tapto hem bijk towpas kona ijtip:
— Ejde, sijni patxa cakora! — dijdi.
Ebiwgalijsijna barorga rijza bowlmado, herwakottagoca:
— Mijnim sizniq patxagoz bilen bir ixim de jowk, bar, jowloqda bowl! — dijp cjawap bijrdi.
Cjalowt ano kyc bilen alop barmakco bowldo, Ebiwgalijsijna barmado. Cjalowt, owt tyrtip, yjni jandora baxlado, bytin yj owt icinde kaldo. Lekin Ebiwgalijsijna kowlo bilen bir kijzendi, owtno siwndirdi hem, bijk kato acowo cogop, Cjalowtno bir kowlonnan tutop atop berdi. Cjalowt, akolon cjowjop, biraz wakot howxsoz jatto.
Kiwzin acop cjijberiwge, Cjalowt iwzin kijq bir darja icinde kiwrdi. Jyze baxlado. Nijkader gine toroxop jyzse de, darjanoq cijtine cjijte almado. Arop helden tajdo. Bijk kato kockorop jerdem surado. Ijndi batam-batam dijgende, kyjmege owtorop, Ebiwgalijsijna kijlip cokto. Cjalowt aqa jalona baxlado:
— Kutkar mijni, derwijx, mijn sijniq kuloq bowlormon, — dijp jalondo.
Ebiwgalijsijna ano kutkardo, hem alar ijkisi birge kaldolar. Xeher korojondago bir jurtka jal ijterge kijttiler. Cjalowt bijk arogan ijdi, jatow bilen jukoga kijtti.
Ebiwgalijsijna, saklok zarar ijtmes, dijp, bir hejle ixledi: owl iwzin korok kixi ijtip kiwrsete turgan bir cara kiwrdi. Cjalowttan tiwrderek "korok Ebiwgalijsijna" da juklarga jatto.
Cjalowt kajtmagac, Dijkjanows patxa alarno izlerge iwzi cogop kijtti. Tabop, ijxikten kiriw bilen, Cjalowtno kiwrdi hem anoq baxon cabop yzdi. Jak-jagona karasa aptorap kijtti: ijdende tagon korok kixi juklap jata. Alar, sow tamcolaro kibik, bir-birsine uhxagannar. Dijkjanows patxa kajsonoq baxon kijserge de bilmij biraz owjlanop turdo. Annaro baroson da iwtirip bitirirge karar ijtti. Balalar tajak bilen kocotkan owrmanon capkan kibik, Dijkjanows "Ebiwgalijsijnalar"noq baxlaron birem-birem cabarga tutondo.
Bow wakotta Ebiwgalijsijna tijren jukoda bir tyx kiwrip jata ijdi: ijmix, chelwefriwx bir sow icine kirip batkan da coga almoj azaplana.
Xowxo tyxni kiwrip, Ebiwgalijsijna owjanop kijtti. Dijkjanows patxa owtoz towgozonco jalgan Ebiwgalijsijnanoq baxon cabop tura. Baro con Ebiwgalijsijna gona ijsen kalgan. Anoq bowgazona da hencjer kadalorga ezirlene.
Ebiwgalijsijna sijkirip turdo da Dijkjanowsnoq jaqagona birni bijrdi. Dijkjanows, metelip, jogolop, tijren bir cukorga barop tyxti hem tigi dynjaga kijtti.
Xownnan suq Ebiwgalijsijna axogoc rewixte Mijsorga kajtorga cjojona baxlado. Sijmije gojlimi kyci bilen, taq atkanda, Mijsorga kajtop cjijtti.
Ebiwgalijsijna towp-towro chelwefriwxniq yjine kijldi. Ijxik xakodo. Chelwefriwxniq anaso ijxik acto, Ebiwgalijsijnano kiwrgec jolap cjijberdi:
— Owlomno tutop alop kijttiler, biwgin baxon kijsecekler, — dijdi.
Muno ijxitkec, Ebiwgalijsijna bijk kajgordo, chelwefriwxni iwlimnen kutkarorga jowl izlij baxlado. Kutkarow ycin nijcik kine ijtip bowlsa da sarajga kirirge kijrek ijdi.
Kiwp owjloj turgac, jowlo taboldo.
Ebiwgalijsijna, sarajda bowlgan wakotta, patxanoq matowr gyller jaratowon bilgen ijdi. Owl sijmije gojlimi jerdemi bilen dynjada uhxaxo bowlmagan matowr cecekli gyller barlokka kijtirdi, gyl satowco bowlop, kojefetin iwzgertip, sarajga kijtti.
Patxanoq matowr gyller jaratowon bilgenge kiwre, sakcolar ano towktatmadolar. Owl sarajga bijk cjijqil owzop kirdi.
Ebilcharijs, jukosonnan jaqa gona turop, remil taktason alop owtorgan da Ebiwgalijsijnanoq kajdalogon bilirge azaplana ijdi. Nekh xowl wakotta Ebiwgalijsijnano iwziniq gylleri bilen patxa huzowrona kijtirdiler. Patxa, gyllerniq matowrlogona bijk suklanop, aradan bijk matowr cecekli birsin aldo hem:
— Ijslimi ijken, ijsnep karagoz, efendim, — dijp, Ebilcharijska bijrdi. Ebilcharijs gylni burono janona kijtiriw bilen jogoldo hem xowl mijnowtta owk iwldi. Cynkij bow gyllerniq cecekleri agowlo ijdi.
Hijcbir tyrli jowl bilen ijpke kijlmij, siwzinde turmoj, gil jawozlok towronda gona owjloj turgan patxadan iwc alow ycin, Ebiwgalijsijna gojlim kyci bilen xowndoj agowlo gyller bowldorgan ijdi. Lekin bow gyl Ebiwgalijsijnanoq towgano Ebilcharijska towro kijldi. Munoq ycin Ebiwgalijsijna iwkindi, burcoldo: iwz towganon bulaj helek ijterge hijc te tilemegen ijdi.
Ebilcharijsnoq xowlaj kijnet iwliwin kiwrip, patxa bijk aptorap kaldo. Gyl satowcono kowlga alorga, chelwefriwx bilen ijkisin birge mejdanga alop cogop, baxlaron kijserge bujordo. Lekin Ebiwgalijsijna xowl owk minutta kiwzden jowgaldo.
Birazdan suq kycli sak astonda chelwefriwxni cjeza mejdanona kijtirdiler. Cjelladlar, anoq baxon kijserge ezirlenip, cjijqnerin sozganop, koloclaron kiwterip, suqgo ferman bowlganno kytip turalar. Xowl wakotta chelwefriwx bijk zowr ymitsizlik bilen tiwbendegi cjorno cjorlado:
Mijsor dijgen bow ijllerde
Mijn — behitsiz bir bala.
Biwten ycin kajgormojmon,
Tijk karcok anam kala.
Sizge siwzim xowl, cjelladlar:
Baxon tijzrek cabogoz.
Akson gonam gynahsozga,
Tonoclanson cjanogoz.
Jakon dowstom, tajanocom
Cjijr jyzinde bar mijken?
Haklok syjgen kixilerge
Dynja nijge tar ijken?!
Ebiwgalijsijna kiwpten ijndi mejdan janona kijlip kytip tura ijdi. Chelwefriwx xowl jowllarno cjorlap bitiriwge, owl ano cjelladlar kowlonnan tartop aldo. Chelwefriwx kiwzden jowgaldo. Cjelladlar koloclaron kiwtergen kijlix aptorap kaldolar.
X. CHELWEFRIWXNIQ PATXA KOZONA YJLENIWI
Patxa, chelwefriwxniq jowkka cogowon ijxitip, bijk aptorado. "Bow ix gyl satowco bilen bejlengen bowlorga tijix", — dijp owjlado. Owl alarno tagon kowlga tyxiriw jowllaron izlij baxlado. Xowl wakotta aqa bir hat kijtirip bijrdiler. Bow hat Ebiwgalijsijnadan bowlop, anda bulaj jazolgan ijdi: "Ij kijribitken patxa! Sizniq sarajogozga gyl satarga kijlgen kixi mijn ijdim. Lekin, kozganocka karxo, siz ijsnerge tijixli gylni mijnim towganom Ebilcharijs ijsnep helak bowldo. Chelwefriwxni sizniq cjezalawdan mijn kutkarop kaldom. Biz ijkibiz de ijsen-sawlar, ilikki owronobozda jexijbiz.
Suqgo mertebe surojm: iwzigizniq ijhtojarogoz bilen kozogozno chelwefriwxke bijrigiz, jowksa baxogozga zowr helaket kijlir!.."
Hatno owkogac, patxanoq bytin zijhini cowaldo. Kyrexni tagon da dewam ijttiriwden fajda cokmajacagona oxanganloktan, tiler-tilemes kine,"bijrsem bijrirmin xowl ijndi..." dijp kowjdo.
Xowlaj da tagon bir mertebe talponop, sonap kararga owjlado: Ebiwgalijsijnaga karxo kyrexiw ycin sijhirciler izlerge cijt ijllerge kixiler cjijberdi.
Patxanoq bow owjo da Ebiwgalijsijnaga bijlgili bowlop, anoq suq derecjede acowon cogardo. "Ahro, bow jiwnsiz bilen bulaj gona ix cokmas" dijp, Ebiwgalijsijna tagon bir cara kiwrirge owjlado.
Mine hawada bulot kiwrindi. Bytin xeher ystin kowjo bulot kaplado, kujax kiwrinmes bowldo. Herkim "nij bowlor, nijndij bele kijlir?" dijp kowrokto, jyrekleri dirildedi, kiwqilleri texwijxlendi. Uzak ta iwtmedi, hawadan gybirli bakalar jawa baxlado. Alar bakoldaxa-bakoldaxa tyxtiler. Cjijrge tyxken biri iwle barop, xeherni saso ijs basto. Xeherde codaw mymkijnligi kalmado. Xeher halko bow ixlerniq patxaga acow ijtip Ebiwgalijsijna tarafonnan ixlengenligin bildi hem, patxaga barop, bulaj dijdi:
— Sizniq kozogoz arkasonda xeher xowxo kader zowr beleler kiwre. Bizniq bow ixke codar helibiz kalmado. Eger kozogozno chelwefriwxke bijrip, bizni bow beleden kutkarmasagoz, iwzigizni helak ijtecekbiz...
Patxanoq baxkaca ixlerge cjajo kalmado. Owl, halok aldona cogop, kozon chelwefriwxke bijrirge rijza bowlganlogon bildirdi. Cjojolgan halok, chelwefriwxniq kijbiti janona barop, patxanoq kijskin weghdesin heber ijttiler, xeherni bow afetten kutkarowon iwtindiler.
Ebiwgalijsijna, haloknoq iwtinicin kabowl ijtip, xowl owk minutta baka jaqgoron towktatto. Xeher owramo iwlik bakalardan cijstardo.
Patxa, Ebiwgalijsijnaga ijlciler cjijberip, towj ezirlikleri towronda kijqexirge tekhdijm ijtti. Ijlciler suraw bijrdiler:
— Chelwefriwxniq patxa kozo turorlok saraj bowlormo? — dijdiler.
Ebiwgalijsijna:
— Patxa owjlagannan da jachxorak sarajo bowlor, — dijp cjawap kajtardo.
Ijlciler kiwz aldonda owk zowr bir saraj mejdanga kijldi. Bow sarajnoq jyzden artok biwlmesi bar ijdi. Alardago cjijhazlarga karagan kixiniq kiwzleri kamaxto, uzak wakot baxka ejbirge karoj almoj turdo. Jyzleri towlgan ajga, kaxlaro kurgan cjejelerge uhxagan bijk kiwp cjarijeler kiwrindi, ijlcilerniq ijsleri kijtti.
Sarajno kiwrsetip bitirgec, Ebiwgalijsijna ijlcilerni bijk zowrlap kownak ijtti. Annaro kozga bowlacak biwleklerni kiwrsetti: bow biwlekler ijki jyz bax kojmmetli kozol dyjelerge tyjelgen. Biwlekler arasonda matowr garep atlaro gona da ijki jyz bax ijdi. Bularno kiwrip, ijlciler temam hejranga kaldolar.
— Patxa iwziniq kozon nijndij gine baj xehzadege bijrse de, bow kader kiwp biwlek almas ijdi! — dijdiler.
Ijlciler biwleklerni sarajga alop kajtop tapxordolar. Kiwrgennerin syjlep, bytin saraj halkon xakkatordolar.
Patxa xeherdegi barlok kixilerniq katnaxo bilen zowr towj jasado. Towj korok kynge sowzoldo. Korok birinci kynde nijkah owkolop, ijki gaxojkno bir-birine kawoxtordolar. Chelwefriwxke asol kijimner kijdirip, ano patxa bilen hem saraj kixileri bilen kiwrixtirdiler. Kijewniq matowrlogon hem akollologon kiwrgen herbir kixi gacjepke kaldo.
— Xahzadeler arasonda birew de kozga bow kader tijq bowla almas ijdi! — dijdiler.
XI. EBIWGALIJSIJNA TOWGAN IJLINE KAJTTO
Chelwefriwx iwziniq syjgen jaro bilen matowr gona tura baxlado. Xowlaj ijtip, Ebiwgalijsijna iwziniq dowslok bowrocon ahorona kader iwtedi. Ijndi anoq towgan cjijrine — Bucharaga kajtaso, jex wakotta jyrgen cjijrlerin kiwresi kijldi.
Ebiwgalijsijna baxta Xecjigh awolona kajtto. Lekin ata-analaro iwlip bitkenner, jakon towgannaro da kalmagan ijdi. Owl ata-analaronoq kabirleri janona barop zijeret ijtti, bala caktago ijsteliklerni jaqartop, awolnoq tyrli cjijrlerinde jyrdi. Annaro Bucharaga kijtti.
Bucharaga kijlgec, Ebiwgalijsijna iwz turmoxon kurop cjijberdi hem bir hatonga yjlendi.
Lekin alarnoq turmoxlaro xaktoj awor bowldo. Ebiwgalijsijna bow kojonloktan cogow jowllaron izledi hem xeherniq ijq jachxo owronona bir jurt saldo. Bow jurt Bucharadago baxka jurtlarga uhxamagan ijdi: anoq terezeleri owramga karap, alardan herwakot cjijles hawa kirip, iwzince bir rehetlik bijrip tura.
Ebiwgalijsijna, bow jurtno own miq altonga bir kixige satop, xowl akcaga jexij baxlado.
Kynnerden bir kynni sowbaxo owramnan iwtip bara ijdi. Ebiwgalijsijna satkan yjni kiwrdi.
— Bow yjniq terezeleri zakonga karxo rewixte owramga karatop salongan, — dijp, yjniq terezelerin tumalarga kowxto. Yjni satop alowco kixi, Ebiwgalijsijnaga kijlip:
— Yjiqniq gajibi cokto, akcamno bijr! — dijp daw koldo.
— Yjniq nijndij gajibi bar? — dijp surado Ebiwgalijsijna.
— Mijn owl yjni, terezeleri owramga karap turganga, cjijles bowlor dijp algan ijdim. Sowbaxo kijldi de, mundoj yj zakonga sojmoj, dijp, terezelerin kaplatto.
— Alaj cjijl ycin gine bowlsa... — dijdi Ebiwgalijsijna, — bir de aptorama. Mijn sijniq yjiqe patxa sarajondago cjijles hawano kiwcirirmin. Bar, yjiqe kajt, sijn kajtkanco, anda cjijles hawa kiwcken bowlor.
Yj alowco aptorap kajtop kijtti. Yjine kajtop kirse, nij kiwrsin: yjinde cjijles hawa ijsip, rehetlendirip tura. Hatono ano xatlanop karxo aldo:
— Yjibizde kijnet cjijles hawa ijse baxlado, byrkiwlik bitti, — dijdi.
— Ciw, xawlama, haton! Kixige syjlep jyrme: owl patxa sarajondago cjijl, mijn ano bir kixiden satop aldom, — dijdi.
Mine patxa sarajonda ton ala almaslok byrkiw bowla baxlado. Patxa iwziniq hizmetkerlerinnen:
— Elle terezeler jabokmo? — dijp surado.
Terezelerni barop karasalar, baroso da acok, tijk alardan ilikkice saf cjijl gine ijsmij ijdi.
Byrkiwlikten temam ijntikkec, patxa bakcaga cokto, anda cjijles ijdi. Patxa rehetlenip saf hawa sowlado. Kijc yjine kirdi, anda haman xowl byrkiw hawa ijdi.
Bow nij gacjep?
Kaja gona barop tijkxirseler de, cjijles hawa ijsip tura, e patxa sarajonda hijc bowlmagan hel: ton algosoz byrkiw.
Patxa wezijrlerin, galijmnerin cjojop kijqex ijtip karado. Birkim de munoq sebebin ejtip bijre almado.
Aradan bir wezijr patxaga:
— Bizniq yjibizniq hawaso bijk cjijles, siz bizge barop turogoz, padijxahom! Belkij, xowl arada sizniq sarajogozga da cjijl ijse baxlar, — dijp, patxano iwz yjine cakordo.
Patxa, bow siwzni jachxo tabop, wezijr yjine kiwcip jexij baxlado.
Birkynni Ebiwgalijsijna yjine kajtop kirgende, hatono issilikten, byrkiwlikten nijxlerge bilmij owtora ijdi, owl, ijri kajtop kiriw bilen, xowl towroda zarlando. Muqa karxo Ebiwgalijsijna:
— Burcolma, haton, munoq hejlesi bijk ansat: wezijr sarajondago cjijles hawano iwz yjibizge kijtirirbiz. Alar gona rehetlenip turmasonnar eli, — dijdi.
Hatono bow siwzge oxanmagac, Ebiwgalijsijna patxa sarajondago cjijlni bir kixige kiwciriwi towronda da ejtip saldo hem xowl owk minutta wezijr yjindegi cjijlni iwz yjlerine kiwcirdi. Yj ici rehetlenip, salkonajop kijtti. Haton muqa bijk aptorado da, xatlando da.
Xownnan birnijce kyn iwtkec, Ebiwgalijsijnanoq hatono mowncaga bardo. Mowncadan patxa hatononoq dowsto da bar ijdi. Owl mowncadago hatonnarga: "Patxaboznoq sarajondago cjijl kackan, saraj byrkiw bowlop kalgan. Patxaboz cjijl jowkloktan gazap cijge", — dijp, jaqa heber syjledi.
Ebiwgalijsijnanoq hatono muno ijxitiw bilen, anoq tamagon nijdir kotokloj baxlado, owl maktanorga tiledi. Ano-muno owjlap turmojca:
— Patxa sarajondago cjijlni mijnim ijrim bir kixige satto. Iwzibiz de byrkiwlikten kutoldok: iwz yjibizge wezijr sarajondago cjijlni kiwcirdi, bijk rehet bowlop kijtti, — dijp ejtip saldo.
Tigi haton annan-munnan gona kijindi de, mowncadan cogop, bijk tijz patxa sarajona jygirdi. Cecmij-tiwkmij, ijxitkennerniq baroson da syjledi.
Uzak ta iwtmedi, Ebiwgalijsijnano tutop aldolar da patxa sarajona kijtirdiler. Patxa, anoq ys-baxo nacar bowlowga karap, bijk towpas kona ijtip surap kowjdo:
— Ebiwgalijsijna dijgenneri sijnmi?
— Eji, mijn, efendim!
— Mijnim sarajomdago cjijles hawano kimge sattoq?
— Cjijlniq howcjaso mijn tiwgil, padijxahom, — dijdi Ebiwgalijsijna. — Cjijlni kiwcirip jyrtirge mijnim kowlomnan kijlmij.
— Sijniq hatonoq mowncada xowlaj syjlegen ijc! — dijdi patxa.
Muqa karxo Ebiwgalijsijna:
— Syjlese syjlegendir, anoso gacjep tiwgil, sizniq nijndijdir bir haton siwzine oxanowogoz gacjep, padijxahom! — dijp cjawap bijrdi.
Patxa, nij ejtirge bilmij, bijk acowlanop:
— Kowop cogarogoz munnan bow itni! — dijp kockordo.
Ebiwgalijsijna icinnen gine: "Eger herbir nacar kijingen kixini bulaj howrloj turgan bowlsagoz, mijn sizge kiwrmegennerigizni kiwrsetirmin eli", — dijp cogop kijtti.
Ebiwgalijsijna, yjine kajtkac, hatonon acowlando:
— Mijn bow xeherde bijlgisiz bir kixi bowlop, rehetlenip jexerge owjlagan ijdim. Sijn mijni howrlokka tyxirdiq. Yjdegi heberni toxka cogop kockoralarmonij?! — dijdi.
Hatonnoq da bijk acowo cokto. Icinnen gine: "Kiwrsetirmin eli mijn sijqa!.." — dijp kowjdo. Xowlaj acowo cogop owtorganda, tajagona tajanop, tesbijhin tutop, kiwrxi karcok kijlip kirdi. Bow bijk hejleker hem owsal bir karcok ijdi.
— Nijhel, kozom, nijge bulaj kiwqilsiz owtorasoq, elle birer cjijriq awortamo? — dijp, Ebiwgalijsijna hatonona suraw bijrdi.
Haton bow helni karcokka syjlep icin bowxatto.
Jawoz karcokka xowl gona kijrek ijdi: birnijce kynnen suq owl Ebiwgalijsijna janona kijldi hem iwziniq yjinde cjijles hawa jowkloktan zarlando. Ebiwgalijsijnanoq birer jerdem ijtiwin iwtindi.
Fekhijrlerge herwakot jerdemge ezir turowco Ebiwgalijsijna karxo kijlmedi, anoq yjine de cjijles hawa kijtirdi. Karcoknoq sowloxo ijrkinejip kijtti. "Cjijl towrondago heber bowx tiwgil ijken", — dijp owjlap aldo hem patxa sarajona jygirdi.
— Cjijl owrlagan kixini taptom, xahom! Mijqa da kajdandor cjijles hawa kijtirdi, oxanmasagoz, yjime barop karagoz: bijk rehet cjijles hawa ijsip tura, — dijp syjledi.
Patxa, iwziniq serhaqnerin cakorop, Ebiwgalijsijnano bijk tijz tutop kijtirirge bujorok bijrdi. Alar, Ebiwgalijsijnaga kijlip, aqa patxa sarajona barorga kowxtolar. Ebiwgalijsijna barorga tilemegec, ijki serhaq ijki kowlonnan tutop ystirij baxlado. Ebiwgalijsijnanoq ijki kowlo da soworolop cokto, serhaqner aptorap kaldolar. Ajaklaronnan tarta baxladolar — ajaklaro da but tybinnen soworolop cokto. Baxonnan tutop tartkannar ijdi — bax ta soworolop cokto. "Hezir ijndi patxa anoq tarkaw gewdesi bilen nij ixlesin", — dijp kajtop kijttiler.
Bow helni kajtop syjlegec, patxa alarga acowlando:
— Barogoz, tarkaw gewdesin cjojop kijtirigiz! — dijp, tagon Ebiwgalijsijna janona cjijberdi.
Serhaqnar, towbal alop barop, Ebiwgalijsijna gewdesiniq tarkaw kijseklerin cjojop alop kijttiler.
Sarajga kajtkac, towbalno bowxata baxlaw bilen, annan bir kara it cogop, "haw-haw" dijp yrip, bir jakka kijtip bardo.
— Cjijbermegiz, tutop alogoz! — dijp kockordo patxa.
Serhaqner itni berip iwtirdiler. Anoq artonnan towbaldan ijkinci it cokto. Saraj kixileri bijk gacjeplendiler. Wezijrler patxaga:
— Ij padijxahoboz! Ebiwgalijsijna — zowr hijkmet ijesi owl. Anoq Mijsorda nijler ixlegenin ijxitkensizdir. Ano bulaj cjijqe almaboz, jachxolok bilen barop cakorsak, owl, belkij, iwzi de kijlir, — dijdiler.
Muqa karxo patxa:
— Mijn, ulo baxomno kici ijtip, aqa wezijrlerimni cjijberip jyrmem. Kijtire alasoz ijken, bulaj kijtirigiz, iwzigiz barop jyrmegiz! — dijp, kijskin bujorok bijrdi.
Bow siwzlerni syjlexkende, Ebiwgalijsijna, kiwzge kiwrinmij turgan kixige ejlenip, iwzi de sarajga kirgen hem patxa bilen wezijrler arasondago syjlexiwni alarnoq jannarona basop toqlap tura ijdi. Patxaga kijlip ejtiwciniq kiwrxi karcogo ijkenin de owl xownda bildi. Jawoz karcokka bijk acowo kijldi.
Ebiwgalijsijna, bir jaktan, iwzlerin bijk iri tuta turgan patxadan hem saraj halkonnan, ijkinciden, tigi hejleker, elekci karcoktan iwc alorga tiledi. Owl iwziniq gojlimi bilen bytin xeherniq owtlaron tigi karcoknoq owcagona kiwcirdi. Xeherde owt siwndi, bir cjijrde tockan owto kader jaktolok kalmado. Kixiler bijk aptoradolar, patxa, acowonnan nij ixlerge bilmijce, ceclerin julkodo. Alaj owjlap karadolar, bulaj owjlap karadolar. Birtyrli cara da owjlap taba almadolar. Bow ixniq de Ebiwgalijsijna tarafonnan ixleniwi towronda birkim de xijklenmij ijdi.
Patxa ejttiler:
— Bulaj nacarlok bilen ix barop cokmas, Ebiwgalijsijnano cakortojk, jachxolok bilen syjlexip karojk, — dijdiler.
— Cakorogoz, alaj bowlsa, — dijdi patxa, tiler-tilemes kine.
Patxanoq bir wezijri, Ebiwgalijsijna janona barop, bijk tiwbencilik bilen gine ano patxa sarajona cakordo. Ebiwgalijsijna, cakorowno kabowl ijtip, sarajga bardo. Sarajda ano uloloklap karxo aldolar. Zowr hyrmet kiwrsettiler. Patxa, anoq janona owtorop, hel-ehwelin suraxto. Annaro siwzni cjijl hem owtka taba burop, bulaj dijdi:
— Ij zamanoboznoq byjik akol ijesi! Siz bizni cjijlsiz de, owtsoz da kaldordogoz, munoq sebebi nerse? — dijp, Ebiwgalijsijnanoq aldona tizlenip, anoq sakalon iwpti.
Muqa karxo Ebiwgalijsijna:
— Sizge tijixli cjijl bilen owt bir jawoz karcoknoq yjinde bijklenip tura, oxanmasagoz, anoq yjine kixi cjijberip karagoz. Eger kixilerigiz balawozdan xem jasap alop barsalar, xowl karcoknoq owcagonnan sizge tijixli owtno alop kajtorlar, — dijdi. Tigi jawoz karcoknoq kajda turganon ejtti.
Kowlona balawoz xem tuttorop, bir serhaqni karcok yjine cjijberdiler. Serhaq, karcoknoq yjine barop:
— Ah, jawoz karcok, sijn patxa sarajona dijgen owtno bijklep jatasoq ijken! — dijp, yjge kirdi. Connan da, owcakta owt janop tura ijdi. Serhaq owcaktan xemge owt kabozdo da sarajga kijri jygirdi.
Kajtoxloj ano eli anda, eli munda towktattolar, owt alop kalorga tilediler.
— Kajdan aldoq, kajda owt bar? — dijp suradolar.
Serhaq:
— Bow — patxa sarajona dijgen owt. Eger owtlo bowlasogoz kijlse, ene felen owramda, felen jurtta turowco karcokka barogoz. Barlok owtno owrlap, iwziniq owcagona towtorgan, — dijp cjawap bijrdi.
Bytin xeher halko, xemner, coralar, owton agaclaro tutop, karcok yjine jygirdi. Karcoknoq ijxik tybinde ijksiz-cijksiz halok cjojoldo. Alar, bir-birsin ite-tyrte, aldanrak kirirge, iwzlerine tijixli owtno alop kalorga toroxtolar.
Karcok owt alorga kijliwcilerni yjine kirtirge tilemegec, ano, tutop, bir podvalga jabop kowjdolar. Ijxiklerin, terezelerin watop, yjge kirdiler, owt alaboz dijp, murcjalaron cjijmirip bitirdiler.
Serhaq jana turgan xemni sarajga alop kajtop kirdi. Saraj halkonoq ijsi kijtti.
"Hezirge xownoq bilen cjijtip turor", — dijdi Ebiwgalijsijna, bytin xeherni jaqadan owtlo ijtti. Xowxo wakojgalardan suq kijribitken patxa Ebiwgalijsijnaga bowlgan karaxon iwzgertti. Aqa hyrmet kiwrsetti, her kyn ano sarajona cakorop ala hem kijqex-tabox ijte baxlado.
XII. KIJRMAN PATXASONA KOWNAKKA
Matowr-matowr hijkejeler syjlewcilerniq siwzlerine karaganda, Kijrman dijgen xeherde Mechmiwd ijsimli bir patxa bowlgan. Owl galijmnerni, hijkmet ijelerin bijk jarata ijken. Ebiwgalijsijnanoq kijmije, sijmije, ijhfa gojlimnerine bijk usta ijkenin ijxitip, ano kiwrirge, anoq bilen syjlexip owtororga tilegen. Buchara patxasona hat jazop, kiwp biwlekler cjijberip, Ebiwgalijsijnano hem Mencjel ijsimli bir galijm wezijrin iwzine kownakka cjijberiwin iwtingen.
Buchara patxaso, iwziniq danon joraklarga cjijberiw tilegi bilen, alarnoq barowlarona karxo kijlmedi. Ebiwgalijsijna bilen Mencjel de barorga rijza bowldolar.
Mencjel Ebiwgalijsijnanoq zowr hijkmet ijesi bowlowonnan bijk kynlexe ijdi. "Owl sijmije gojlimine usta bowlsa, mijn tojb gojlimine usta", — dijp maktando, cjajo kijlgen sajon, Ebiwgalijsijnaga ajak calorga toroxto.
Ebiwgalijsijna aqa:
— Ij hakijm wezijr! Biz baracak Kijrman xeheriniq kajda ijkenin bilesizmi? — dijdi.
— Bilmijm.
— Owl munnan nekh korok kynlik jowl. Tutax sowsoz cjijrden, kuro sahradan barorga kijrek. Iwzim ycin kajgormojm: mijn uzak wakot axamoj hem icmij bara alormon. Emma sizniq kibik jachxo terbijege yjrengen wezijrge awor bowlor. Xownloktan siz iwzigizge kijrekniq baroson da alogoz. Jowlda axarga hem icerge tabow kojon bowlor!..
Xowlaj dijgec, wezijr bijk kiwp axamloklar ezirledi. Alar ijkew birge jowlga cogop kijttiler. Bara turgac, wezijr axamloklaron tyxirip kaldordo. Acoga baxlado, lekin Ebiwgalijsijnaga sir bijrmedi. Owl temam zegojflendi. Alar eli jarto jowlno gona iwtken ijdiler. Ebiwgalijsijna aqa axarga bijrip karasa da, wezijr owl bijrgenni almado. Nijhajet, jogolop iwldi. Ebiwgalijsijna wezijrni cjijrledi de kalgan jigirmi kynlik jowlno sijmije gojlimi kyci bilen bir seghette barop cjijtti.
Ebiwgalijsijna, Kijrman xeherine kijlip cjijtip, Mechmiwd xah sarajona bardo. Ano bijk ulolap karxo aldolar, xah janona alop kirdiler. Xah anoq kijliwine bijk xat bowldo.
Mine birkynni Mechmiwd xah zowr mecjlis jasado, bijk kiwp kownaklar cakordo, mecjlis hyrmetine Ebiwgalijsijnanoq tyrli hijkmetler kiwrsetiwin iwtindi.
Ebiwgalijsijna, anoq iwtinicin kabowl ijtip, sarajnoq bir terezesin acarga kowxto. Actolar. Kyz ijdi ijndi, cecekler, gyller xijqgenner ijdi. Lekin saraj terezesin acowga, toxta gacjejip matowr bir kiwrinix barlokka kijldi. Cjej baxonda gona bowla turgan cjolo jumxak cjijl ijse baxlado. Bytin dynja jexilikke kiwmilgen, tijre-jak cecekler bilen bijzelgen. Agactan agacka, butaktan butakka kownop, tyrli kuxlar iwzleriniq matowr tawoxlaro bilen sajraxalar, cecekten cecekke kownop jyriwci kiwbelekler, bal kurtlaro kiwqillerge xatlok bijreler.
Saraj kixileri, bow nefijs kiwrinixni kiwrip, suklanowlaronnan nijxlerge bilmijce, birsin-birsi ite-tyrte, tereze janona cjojoldolar.
Xowlwakot Ebiwgalijsijna, owl terezeni jabop, ijkinci terezeni acorga kowxto. Acsalar, toxta kiwz acmaslok salkon cjijl, bowran. Bytin dynja kar hem buz bilen kaplangan ijdi. Saraj icine, byrkilip, salkon cjijl kirdi. Ystel ystinde cej hem axamloklar buzlanop kattolar. Kownaklar dir-dir kaltoroj, towqa, yxij baxladolar. Terezeni tijzrek jabowno iwtindiler.
Owl terezeni jabop, ycinci terezeni actolar. Tereze bowjonnan owk baxlanop, jorakka-jorakka sowzolop kijtken ucsoz-korojsoz dijqgiz. Anda cjijlkenin kijirgen kurablar jyzip jyrijler. Alar tijresinde balokco kyjmeleri cajkalalar. Zowr-zowr baloklar sow ystine cogop owjnojlar, kujroklaro bilen lap-lap sowga bereler, dowlkonnar cogaralar.
Mine kycli cjijl cokto. Sow ysti bulgana baxlado. Joraktan taw-taw dowlkonnar yjirilip kijle. Dijqgizdegi zowr kurablar, jumockalar kibik, eli bir, eli ijkinci jakka taxlanalar, mine bitebiz, mine sow tybine kijtebiz dijgendej silkineler.
Kycli dowlkon sarajga taba orgoldo, stinaga kijlip berildi. Terezeden sarajga da sow berip kirdi. Barlok kixiler sow icinde kaldolar. Alar tuncoga baxladolar, jerdem surap kockordolar.
— Je, hakijm! Kutkar bizni bow beladen! — dijdiler alar.
Ebiwgalijsijna, bow terezeni jabop, diwrtinci terezeni acto. Bytin dynjano owt kaplagan. Xeher hem anoq ejlene-tijresi kirosin sijbip owt tyrtkendej dyrlep jana. Manara-manara jalkonnar, owrgolop, hawaga kiwterileler. Kiwk jyzin jalkon hem owt kaplagan. Kijnet kycli cjijl kowpto. Kara-kowckol jalkon, terezeden berip kirip, saraj icin jandora baxlado. Patxa hem kownaklar kowrkowlaronnan kaja barorga bilmediler. Ebiwgalijsijnadan jerdem suradolar.
Ebiwgalijsijna, barop, terezeni japto da bijxinci terezeni acto. Kiwzge tyrtseq kiwrinmeslik kara tyn ijdi. Jorakta ajowlar akorgan, biwriler owlagan, aroslannar iwkirgen tawoxlar ijxitile. Saraj icin kutuckoc karaqgolok kaploj. Sarajdago her kixi iwzin karaqgo tynde birjalgozo sahrada adaxop jyrgen kibik hijs ijtti, kowrkop kockora baxlado.
Ebiwgalijsijna, bow terezeni jabop, altonco terezeni acto. Hezir ijndi wakot, connan da, kijc bowlorga tijix ijdi, bow terezeni acowga, matowr, ajaz hem jakto kyn kiwrindi. Kujax jaktoso kiwzlerni cagoldora. Owramda arlo-bijrli kixiler jyrip turalar. Barlok kownaklar tagon terezege barop jaboroldolar. Toxtago matowr kiwrinixni kiwrip rehetlendiler.
Ebiwgalijsijna terezeni japto, patxaga hem kownaklarga karap:
— Xowlar cjijtermi, elle tagon kiwrsetijmmi? — dijp surado.
— Aworoksonmasagoz, tagon birni gine kiwrsetigiz, — dijdiler.
Ebiwgalijsijna alarga:
— Arogansoz, acokkansozdor, owronnarogozga owtorop, axlarogozno axap alogoz, — dijdi.
Kownaklar, belkij, ijndi owl iwzi arogandor jekij kiwrsetirge hijkmetleri kalmagandor dijp, tabonga barop owtordolar. Polawlaron axarga tileseler, polawnoq dygileri — wak kurtlarga, ijtleri — bakalarga, cjijmixleri kara tarakannarga ejlengen. Kownaklar kaxoklaron sowzop, telijnkelerine karap aptorap kaldolar.
Ebiwgalijsijna alarga:
— Nijk birigiz de axamojsoz, elle bijk towjop kijldigizmi? — dijdi. Iwzi: — Bijk temli bowlgan ijken, — dijp, birnij de bilmemixke saloxop, aldondago polawno axawon bildi.
Kownaklar ijsleri kijtip karap turdolar. Ebiwgalijsijna polawno axap bitirdi, howcjaga rehmet ejtti.
— Hezir ijndi tamak towjdo, kijterge de bowla, kownaklar da kijte turgannardor, — dijdi. Owrononnan kowzgala baxlado.
Muqa karxo patxa:
— Kownaklarnoq eli axagannaro da jowk. Kiwresiz, alar nijxlerge bilmij aptorap owtoralar. Biz sizniq hijkmetlerigizge temam oxandok. Ijndi bizniq kownaklarobozno ac kaldormasagozco! — dijp iwtindi.
Ebiwgalijsijna, mojok astonnan gona kylip:
— Rehijm ijtip axasonnar! — dijdi.
Karasalar, kownaklar aldonda dygileri ajorolop turgan, hejbet ijt salop pixirilgen, tatlo cjijmixler sijbilgen polaw ijdi.
Kownaklar bijk temlep polawno axadolar. Ebiwgalijsijnanoq bilimine ijsleri kijtip, rehmetler ejtip taraloxtolar.
Ebiwgalijsijnanoq bytin saraj halko arasonda derecjesi kiwterildi. Xah ta aqa bijk uloloklap karado. Lekin bow hel xahnoq Jowhna ijsimli wezijrine uxamado. Cynkij Jowhna bijk kynci, buzok bir kixi ijdi. Owl nijcik kine ijtip bowlsa da xah bilen Ebiwgalijsijnanoq arason buzarga owjlap jyrij baxlado.
Lekin Mechmiwd xah Ebiwgalijsijnanoq iwz sarajonda uzagrak kownak bowlowon tilij. Kijcin de, kyndizin de owl Ebiwgalijsijnano iwz janona cakora, nijndij de bowlsa birer hijkmet kiwrsetiwin iwtine hem syjlexip owtora ijdi.
Xahnoq bijk matowr bir cjarijesi bar. Xah ano jarata hem cijt kixilerden kynlij ijdi. Cjarije bijk jachxo cjorloj hem bijij bile ijdi.
Mechmiwd xah, Ebiwgalijsijnaga hyrmeti bijk zowr bowlganloktan, cjarijeniq anoq karxona cogop cjorlawona, bijiwine de karxo kijlmedi.
Cjarijeniq cjorlawo Ebiwgalijsijnaga bijk uxado. Ebiwgalijsijna, owl cjorlagac, kowl caba hem rehmet bildire ijdi. Ebiwgalijsijnanoq zowr hijkmet ijesi kixi bowlowon aqlap, cjarije de aqa acok jyz bilen hyrmet kiwrsete, hem bow hel patxanoq kiwqilin biraz kotoklap kowja ijdi.
Jowhna wezijr xowxo helden fajdalanorga tiledi: patxaga barop, Ebiwgalijsijna bilen cjarije towronda gajbetler syjledi. Kyncilikte cijginnen cogop kijte turgan patxa, Jowhna siwzine oxanop, Ebiwgalijsijnanoq da, cjarijeniq de baxlaron kijserge owjlado. Lekin akollorak wezijrlerniq kijqexi bilen bow kararno iwzgertip, Ebiwgalijsijnano sarajdan kowop cogarorga kowxto, cjarijeni gumirlik tyrmege uzatto.
XIII. GACJEP XEHERI
Ebiwgalijsijna, Mechmiwd xah sarajonnan kowop cogarolgac, xeherden ijki cakrom jorakloktago cukor-cakorlo hem taxlo bir owronga barop owtordo. Xowl owronda kycli nogotolgan bijk matowr bir xeher tyzidi. Kijrman xeheri bow xeher janonda bijk kickine bowlop kaldo. Owl ak mermer taxlardan salongan, kripost bilen ejlendirip alongan, manaralaro kiwklerge kiwterilgen ijdi. Owramnaro bijk tyz hem matowr, jurtlaro ijskijtkic tyzik. Anda tyrli mijllet haloklaronnan birnijce jyz miqlep kixi jexij ijdi.
Ebiwgalijsijna xeherniq nekh owrtasona iwziniq sarajon owrnaxtordo. Mechmiwd xah sarajo munoq bilen cagoxtorganda kickine bir yj kibik kine ijdi.
Mechmiwd xahnoq xomcolaro, kajtop, bow xeher towronda xahka heber ijttiler. Xah, aptorap, sarajonoq tiwbesine cogop, Ebiwgalijsijna xeheri jagona taba kiwz saldo. Nij kiwzi bilen kiwrsin: owl xeherdegi jurtlarnoq kajso ak, kajso al, kajso jexil mermerden salongan. Tiwbeleri je alton, je kymix bilen jabolgan. Alar, kujaxta jaltorap, kiwzlerni cagoldorop turalar.
Mechmiwd xah xowlaj karap turganda, xeherniq kapkaso acolop, annan baroso da birtysli kijingen, jachxo kurallangan bir tyrkim gasker cokto. Gasker Kijrman xeherine taba kijle baxlado. Bular baroso da uzon bowjlo, taza gewdeli matowr jigitler bowlop, hemmesi de ijq jachxo garep atlarona atlangannar ijdi.
Gaskerler Kijrman xeherine kijlip kirdiler. Xah alarno karxo aldo. Gaskerler, atlaronnan tyxip, sarajga kirdiler. Xahka hyrmet kiwrsetip, anoq aldona tizlenip owtordolar. Annaro aralaronnan birsi xahka pijcetlengen hat kijtirip tuttordo. Xah, wezijrlerinnen birsine bijrip, hatno owkotto. Anda bulaj dijp jazolgan ijdi: "Ij Kijrman memleketniq ilikki patxaso Mechmiwd xah! Kijrman memleketinde bajtak wakotlar patxalok ijttigiz. Ijndi sizniq patxalok ijtiw myddetigiz towldo, hezir siz, Kijrman xeherin taxlap, baxka memleketke kiwcip kijterge tijixsiz. Eger bizniq tekhdijmibizni kabowl ijtmesegiz, ijrtege felen seghette felen owronga kyrexke cogogoz.
Gacjep xeheriniq patxaso hem Kijrman memleketiniq xaho Ebiwgalijsijna".
Hatno owkogac, Mechmiwd xah bijk aptorado. Wezijrlerin cjojop, uzak kijqexti. Kajsolaro: "Hezir iwk gasker cjijberip, Ebiwgalijsijnanoq xeherin tar-mar ijterge kijrek, iwzin tutop asarga kijrek", — dijdiler. Ijkincileri: "Jachxolok bilen bir syjlexip kararga kijrek", — dijp owjladolar. Arada bijk akollo bir wezijr bar ijdi, xah anoq fijkirin surado. Owl da:
— Xahom, ijilgen baxno koloc kijsmes, Ebiwgalijsijnano munda cakortop, syjlexip kararga kijrek. Belkij, owl mes'eleni tonoclok bilen hel ijterge rijza bowlor, — dijdi.
Xah, anoq fijkirin jachxo dijp tabop, Ebiwgalijsijnano cakorow ycin, xowl wezijrniq iwzine barorga kowxto.
Wezijr, iwzi bilen birnijce kixi alop, Gacjep xeherine jowneldi.
Xeherge barop cjijttiler. Ebiwgalijsijnanoq kixileri alarno karxo aldolar, xeherge alop kirdiler. Mechmiwd xah wezijri xeherni kiwrip ijsi kijtti. Anoq dynjada mundoj xeherni hijc te kiwrgeni jowk ijdi. Hetta mundoj xeher barlogo towronda owjloj da almoj ijdi. Bara-bara, zowr bir mejdanga kijlip coktolar. Anda Ebiwgalijsijna patxanoq sarajon kiwrip xakkattolar. Sarajnoq icine kirdiler.
Sarajnoq ici xowlkader zowr hem bijik: anoq bir stinasonnan ijkinci stinason, ijdenge baskan kijlix tiwxemin kiwriw mymkijn tiwgil ijdi. Ijdennerine ijq jachxo hetfe palaslar cjejilgen. Bytin saraj ici gacjep jachxo cjijhazlar bilen towlgan. Bow cjijhazlarno til bilen syjlep, kalem bilen jazop bitirirge mymkijn tiwgil ijdi. Alar baroso da altonnan, kymixten, kojmmetli taxlardan jasalgannar.
Sarajda ijki jaklap jalangac koloclo sakcolar tizilip kijtken. Alarnoq barosonoq da baxlaronda jaltorap turgan alton biwrikler. Ijlciler, at captorox mejdano kader zowr zalno hem birnijce biwlmeni iwtip, Ebiwgalijsijna patxa owtora turgan zalga barop cjijttiler. Zalnoq tiwrinde kiwzlerni kamaxtororlok ijtip asoltaxlar bilen bijzelgen korok ajaklo zowr alton tehit tura. Anoq ystinde uzon ak sakallo, mehabet kiwrinixli Ebiwgalijsijna patxa owtora. Baxona incji-mercjen, gewher-jakowtlar bilen bijzelgen tacj kijgen. Ijqbaxona jifekten towkolop, tyrli kojmmetli taxlar bilen bijzelgen atlas cjijlen salgan. Bijlindegi alton hencjeri, almaz koloco, ajagondago jifek bilen cijgilgen kozol safjan cijtigi joraktan kiwzge berilip tura.
Bijk matowr hem iwte jachxo kijingen ijki jex jigit, patxanoq ijki jagona basop, cjijlpeze bilen ekrin gine cjijlpip, patxaga cjijles hawa kijtirip turalar. Tehit karxonda zowr-zowr sakallo wezijrler hem patxanoq kijqexcileri tizilip owtoralar. Alar tijresinde miqnerce pehliwan jigitler jalangac koloclaron jaltoratop basop turalar.
Mechmiwd xahnoq wezijri, bularno kiwrgec: "Mijn bow sarajda kul bowlop turorga da jaraklo tiwgil ijkenmin!" — dijp owjlado.
Aqa owron kiwrsettiler — owtordo. Icimlik bijrdiler — icti. Lekin Ebiwgalijsijnaga ejtirge tijixli siwzlerin ejte almado, muqa batorcolok ijtmedi.
Ebiwgalijsijna iwziniq bir wezijri axa anoq nij jumox bilen kijliwin surado. Lekin Mechmiwd xah wezijri, dyrisin ejtirge kojmojca: Gacjep xeherin kiwriw hem Ebiwgalijsijna patxa sarajon tamaxa kolow ycin kijldim", — dijp cjawap bijrdi.
Ebiwgalijsijna iwziniq wezijrine ejtti:
— Ijlci wezijrge ejtigiz: Kijrman memleketiniq ilikki patxaso Mechmiwd xahka, kajtop, mijnnen selem ejtsin. Xownoq bilen birge Mechmiwd xah bijlgilengen wakotta memleketni taxlap cogop kijterge unotmason. Cynkij bir kiwkte ijki aj bowlmas, bir kazanga ijki teke baxo sojmas. Eger taxlap kijterge rijza bowlmoj ijken, kiwpmi gaskeri bar, baroson da cogarson. Biz de gaskerleribizniq birazon cogarorboz, — dijdi.
Wezijr xowl siwzlerni ijxitip kajtop kijtti.
Mechmiwd xahnoq wezijri, kajtop, barlok kiwrgennerin syjledi, Mechmiwd xah bijk kowrkowga tyxti. Axogoc rewixte sowgox ezirlikleri kiwrirge kowxto hem, jerdem surap, cijt memleketlerge ijlciler cjijberdi.
Bijlgilengen wakotka ijki jyz miq gasker towplando. Jachxo kurallangan bow gaskerler, tyrkim-tyrkim bowlop, Gacjep xeherine taba cogop tizildiler. Xowl owk wakotta Gacjep xeheri kapkaso acolop, annan baxtanajak tijmirden kijingen sowgoxcolar cogop tizildiler. Alar, barlogo yc jyz miq bowlop, baroso da bijk jachxo kurallangannar ijdi.
Mine ak atka atlangan, kowlona bowlat kolocon tutkan Ebiwgalijsijna patxa da cokto. Gaskerlerine owl iwzi jowlbaxcolok ijtti.
Mine ijki patxanoq gaskerleri arasonda kato sowgox baxlanop kijtti. Ebiwgalijsijna gaskerleri zowr ustalok bilen sowgoxtolar. Mechmiwd xah gaskerleri bijk kiwp koroldo. Lekin Mechmiwd xahka baxka memleketlerden ysteme kycler kijlip turdo, xowqa kiwre owl cijginirge owjlamado da.
Ebiwgalijsijna atonnan tyxti. Kowlona tajak hem bir kabak aldo da kabakka tajak bilen sowga baxlado. Kabak icinnen birsinnen-birsi taza, birsinnen-birsi bator jigitler cogalar da Mechmiwd xah gaskerlerine karxo taxlanalar. Mechmiwd xah gaskerlerine hijcbir codaw mymkijnligi kalmado, cijgine baxladolar, artlarona da ejlenip karamoj kactolar. Baroso da Kijrman xeheri kripustina kirip bijklendiler.
Ebiwgalijsijna gaskerleri alarno curnap aldolar. Mechmiwd xah, anoq wezijrleri kaja barop berilirge bilmijler. Aptoragac, cjijqiliwlerin bildirip, ak flag kiwterdiler.
Xownnan suq Ebiwgalijsijna tajagon cjijrge taxlado. Sowgoxcan jigitler birem-birem kabak icine kirip bittiler. Ebiwgalijsijna, ak atona atlanop, gaskerleri bilen birlikte Gacjep xeherine kajtop kijtti.
Sowgox towktasa da, Mechmiwd xah tonoclana almado. Owl: "Xowlaj owk bizge bow ijlni taxlap kijterge, memleketibizden, tehitibizden, halkobozdan ajorolorga towro kijlir mijkennij? Ebiwgalijsijnano cakorop kijtirip, baxobozga bela towdordok bijt!" — dijp, bijk iwkindi.
Xahnoq Mijlad ijsimli akollo wezijri bar ijdi. Owl bulaj dijdi: "Ij xahom! Gajip Ebiwgalijsijnada tiwgil, belkij iwzigizde. Jowhna siwzine karap, kyncilik bilen siz ano owronsozga rencjittigiz, suq, owjlap karagoz: Ebiwgalijsijnaga karxo kyrexiw mymkijnmi? Bow fitneni towdorowco — sizniq syjikli wezijrigiz Jowhna. Owl fitneni bitiriwni de xowqardan owk suragoz".
Xah Jowhnano cakortop kijtirdi.
— Sizniq arkagozda ijlibizge xowxondoj fitneler kijldi, ano bitiriwci de siz bowlorga tijix! Bir kyn fursat bijrem: xowl wakot icinde nijndij de bowlsa bir cara tabop, bow fitneni bitirigiz, jowgojse baxogozdan kulak kagarsoz, — dijp kijsetti.
Jowhna kockorop jolap cjijberdi:
— Mijn sizge bela kijlsin dijp ixlemegen ijdim, xahom. Baro sizge jachxolok ijtip Ebiwgalijsijnanoq buzoklogon gona ejttim. E bow fitneni bitirirge mijnim hijc te kowlomnan kijlmij, — dijp, xahnoq ajagona jogoldo.
Xah, acowlanop:
— Alogoz iwzin, kijsigiz baxon! — dijp kockordo.
Jowhna jalonorga tutondo:
— Bir kaxok kanomno gona iwzime bagoxlagoz, xahom! Mijn iwzimniq bir fijkirimni ejtip karojm. Xowlaj ixlesegiz, belkij, Ebiwgalijsijna tekhdijmigizni kabowl ijter, siz cjarijegizni, tyrmeden azat ijtip, Ebiwgalijsijnaga ijlci ijtip cjijberigiz, — dijdi.
Mijlad wezijr:
— Zijndannan cjarijegizni azat ijtip, anoq owronona Jowhnano owtortmasagoz, barobir kiwnmes, — dijp ystedi.
Xahka bow kijqexler bijk uxado: owl, cjarijeni zijndannan azat ijtip, anoq owronona gumirlik zijndanga Jowhnano owtortto. Bijk zowr biwlekler ezirlep, birnijce kijqexci bilen birlikte cjarijeni Ebiwgalijsijnaga ijlci ijtip cjijberdi.
Ebiwgalijsijna, cjarijeniq ijlci bowlop kijlecegin aldan bilip, karxolarga iwziniq wezijrlerin cogardo, hem ano zowr tantana bilen karxo aldolar. Sarajda anoq hyrmetine bijk zowr mecjlis jasaldo. Xowl mecjliste Ebiwgalijsijna, aqa karap, bow siwzlerni syjledi:
— Cijksiz matowrlok, byjik ijlham ijlci hanom! Mesherelengen hem gumirlik tutkonlokka hykim ijtilgen siz kul-cjarijeni azatlokka cogowogoz bilen tebrijk ijtem. Sizniq iwtinicigizni kabowl ijtip, Kijrman memleketi xahlogonnan waz kijcem. Mechmiwd xahno ilikkice Kijrman memleketiniq patxaso ijtip tanoganlogomno bildirem hem ano Gacjep xeherine kownakka cakoram...
Ijlci cjarije, kiwrsetken hyrmetleri ycin Ebiwgalijsijnaga kiwp rehmetler bildirip, Kijrman xeherine kajtop kijtti.
XIV. MECHMIWD XAHNOQ GACJEP XEHERINDE KOWNAKTA BOWLOWO
Uzaklamoj Mechmiwd xah, zowr biwlekler ezirlep, barlok wezijrleri hem own miq gaskeri bilen Gacjep xeherine kownakka kijldi. Ebiwgalijsijna, alar kijliw hyrmetine xeherniq barlok kapkalaron actorop, xah kijlesi jowlga ijki jaklap gasker tizdirdi. Kownaklarno barabannar sowgop, borgolar kockortop, zowr tantana bilen karxo aldolar.
Mechmiwd xahnoq karxolarga jifek, atlas bilen byrkilgen zowr yj kader arbaga jigirmi diwrt par jachxo garep atlaro cjijgip cokkannar ijdi. Xah, iwziniq saraj kixileri bilen xowl arbaga owtorop, jowl bowjo tizilgen halokka karap, eli bir, eli ijkinci jakka selem bijre-bijre, xeherge kijlip kirdi.
Gacjep xeherinnen ak mermer bilen yc kat ejlendirilip alongan bijik kripustin, her kat arasondago sow bilen towlo kanawlarno, nok ijtip tijmirden ixlengen ownijki kapkano kiwrip, xah: "Munoq janonda bizniq xeher kripusti owjoncok kona ijken", — dijp owjlap aldo.
Xeher kapkaso tybine tizilgen, baxlarona alton tacjlar kijgen yc jyz cawox birawozdan, cjijr-kiwk jaqgoratop:
— Selem Mechmiwd xahka! — dijp kockordolar.
Mechmiwd xah, bax ijip, alarnoq selemnerin aldo hem xeher bowjlap alga taba kijtti.
Kijrman xaho matowr, tyzik jurtlarno, kiwp agaclo bakcalarno, ogo-zogo kijlip birtowktawsoz jyrip turowco haloklarno karap bara turgac, yc cakrom jowl iwtti, kijq bir mejdanga kijlip cjijtti. Xowxo mejdannoq owrtasonda Ebiwgalijsijna patxanoq sarajo salongan. Tiwbennen karaganda, sarajnoq yski katondago kixiler cibin kader gine bowlop kiwrineler ijdi.
Sarajnoq zowr ijxigi tybine kijlip cjijtkec, xahno, arbadan tyxirip, ijerlengen jachxo atka atlandorop, saraj icine alop kirdiler. Ijxikniq ijki jagona tizilgen miqlegen sakcolar ano alkoxlap karxo aldolar.
Xowlaj bara-bara, cjijdi ijxikten kirdiler, sijgizinci ijxikke kijlip cjijtkec, wezijrler karxo alop, Mechmiwd xahno atonnan tyxirdiler. Bijk zowr zalga alop kirdiler. Zalnoq owq jagonda alton tehitler tizilip kijtken, alarnoq ystinde zowr-zowr sakallo wezijrler, galijmner, hekijmner owtora. Sowl jakta kymix tehitler. Alar ystinde baxtanajak tijmirden kijingen pehliwannar owrnaxkan. Mechmiwd xah kijlip kiriw bilen, baroso da, ajak ysti basop, ano selemlep karxo aldolar.
Ijq tiwrde korok ajaklo alton tehit ystinde owtorowco ak sakallo Ebiwgalijsijna patxa da ajagiwre turdo, patxalar gadetince, birnijce adom algarak cogop, Mechmiwd xahno karxo aldo, cjijteklep alop kijlip, iwz janona owtortto.
Ijsenlik-sawlok suraxkannan suq, bir tyrkim bijk matowr jex jigitler, jex kozlar icimlikler kijtirdiler. Alarno icip biraz kejiflengec, ax biwlmesine coktolar. Ijdende hetfe palaslar, alar ystine jifek axjawloklar cjejip tabon ezirlengen.
Ax mecjlisi temam bowlgac, kownaklarno saraj bakcasona alop coktolar. Bow bakca xowndoj zowr: jyz miq kixi, birjowlo kirse de, bir-birsin kiwrmes ijdi. Bakcanoq matowrlogon til bilen syjlep, kalem bilen jazop bitiriw hijc mymkijn tiwgil. Andago zijfa agaclarno, howx ijsli cecekli gyllerni, ciltirep akkan cijxmelerni, tyrli jagomlo tawoxlar bilen sajrawco alton kuxlarno kiwrip, herkim gacjepke kaldo.
Kijcke kader bakcada jyrgec, kownaklar tagon yjge kirdiler, kijcki axno axagac, tyrli owjonnar, muzoka, cjor, bijiwler bilen bijk jachxo kiwqil acow kijcesi iwtkerildi. Annaro baroso da juko biwlmelerine taraldolar.
Mechmiwd xahnoq juko biwlmesinde dijqgiz mamogonnan jasalgan, jifek bilen toxlangan cjijdi kat tiwxek tiwxelgen, cjijdi kat jastok cjejilgen, cjijdi kat jifek minder salongan, cjijdi kat atlas jowrgan jabolgan ijdi.
Mechmiwd xah, cijxinip, xowl owronga jatto da temli jukoga kijtti.
Ijrte bilen Mechmiwd xah jukosonnan owjando, iwzin taxlandok bir cukorda kiwrdi. Xeher de, saraj da, jumxak owron-cjijr de, Ebiwgalijsijna patxa da jowk ijdi. Xah bilen kijlgen barlok kixiler de kuro kum ystinde awnap jatalar. Xah alarno owjatto da:
— Ebiwgalijsijna iwziniq hijkmetlerin Kijrman xeherinde gine kiwrsetip bitirmegen, xeher cijtine alop cogop kiwrsetirge de kaldorgan ijken! — dijdi.
Alar Kijrman xeherine kajtop kijttiler. Ebiwgalijsijnano nijkader izlep karasalar da taba almadolar.
Ebiwgalijsijna taq bilen jukodan turdo. Kownaklar eli bijk temli ijtip juklojlar ijdi. Gacjep xeherin jowkka cogardo. Iwzi sijmije gojlimi kyci bilen bow xeherden bijk jorakta bowlgan Hemeden xeherine kiwcip kijtti. Anda, zowr bir galijm bilen tanoxop, gojlim alow, kijtaplar jazow ixine kirixti. Uzak jollar bowjona xownda kalop, Ijbni Sijna ijsimi bilen dan kazangan zowr galijm bowlop kijtti.
Herifler joxloklaro
I: ################################### 11.79% A: ############################### 10.20% O: ####################### 7.54% E: ################### 6.40% J: ################### 6.17% R: ################## 5.93% N: ################## 5.86% L: ################ 5.44% K: ############## 4.60% W: ############ 3.91% T: ############ 3.86% B: ######### 3.15% D: ######### 3.01% G: ######## 2.68% S: ###### 2.14% X: ###### 2.00% P: ###### 1.84% M: ##### 1.82% ,: ##### 1.78% C: ##### 1.68% .: ##### 1.54% Z: #### 1.50% H: #### 1.44% Q: ### 0.89% Y: ## 0.81% U: ## 0.76% —: # 0.40% :: # 0.21% F: # 0.20% -: 0.14% ": 0.12% !: 0.10% ?: 0.06% V: 0.01% ;: 0.00% (: 0.00% ): 0.00% ': 0.00%
Cagoxtorow ycin
Otak merupakan salah satu organ tubuh yang memrlukan latihan agar tetap kuat dan sehat seperti organ tubuh yang lainnya. Dengan membaca buku dapat menjaga otak agar bisa tetap aktif sehingga dapat melakukan fungsinya secara baik dan benar. Beberapa penelitian telah menunjukkan bahwa dengan membaca buku dapat merangsang mental bahkan dapat mencegah penyakit Alzheimer dan demensia.
Setelah seharian melakukan rutinitas harian yang melelahkan, tak jarang hal tersebut dapat memicu timbulnya stress. Dengan melakukan kegiatan membaca yang bisa dilakukan selama beberapa menit dapat membantu menekan perkembangan hormon stress seperti hormon kortisol. Dengan membaca dapat membuat pikiran lebih santai sehingga hal tersebut dapat membantu menurunkan tingkat stress hingga.
Selain relaksasi, dengan membaca buku dapat membawa kedamaian batin serta ketenangan yang sangat besar. Membaca dapat menurunkan tekanan darah serta telah terbukti membantu orang yang menderita gangguan mood tertentu dan penyakit mental ringan. Inilah manfaat membaca buku yang banyak orang abaikan, banyak orang beanggapan bahwa membaca buku justru membuat otak terus bekerja dan menimbulkan stres, padahal manfaat membaca buku adalah mengurangi stres.
Rond 1500 kwam er een streven op gang om een algemene schrijftaal te ontwikkelen die in ruimere gebieden bruikbaar kon zijn door verschillende regionale elementen in zich te verenigen. Dat was ook een behoefte vanuit de centralisering van het bestuur onder het Bourgondische hertogschap dat zijn gezag vanuit Brussel over de gehele Nederlanden wilde uitbreiden, een streven waarin keizer Karel V ten slotte ook zou slagen. In de Reformatie waren het vooral de Bijbelvertalingen en religieuze traktaten waarmee een brede verspreiding werd beoogd, en die daarom doelbewust in een algemene schrijftaal werden gesteld. Voorlopig bleef het bij pogingen waarin elke auteur zijn eigen streektaal het meeste gewicht gaf.
Als benaming voor het Nederlands gelden gedurende Middeleeuwen vooral varianten van Diets/Duuts, het woord Nederlands wordt in 1482 voor het eerst aangetroffen. In de tweede helft van de 16e eeuw komt hier, als synoniem, het woord Nederduytsch bij. Het betreft hier een samenvoeging van Nederlands/Nederlanden en Diets/Duuts (nadat de uu-klank in het Nieuwnederlands naar een ui-klank omboog) en vindt haar oorsprong bij de Rederijkers. Na 1750 neemt het gebruik van Nederduytsch gestaag af, met een duidelijke versnelling na 1815. Met uitzondering van de periode tussen 1651-1700 is Nederlands vanaf 1550 de populairste benaming voor de Nederlandse taal.
Комментарии
Отправить комментарий